تحقیق : از معشوق مستور حافظ تا زلیخای گوته .

ادبیات تطبیقی : از معشوق مستور حافظ تا زلیخای گوته   .

مستی  .

"  آن روز که خدا گل آدم را از مشتی خاک بسرشت  "   .

" وقتیکه مشت خاک با باده گلرنگ درآمیخت "  .

دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند

گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند .

در همین آغاز کار باده ای باید گرفت از دست حافظ  و گوته و بیاد این بزرگان نوشید  .

" ... شراب سال یازده ... " !!!

شراب سال یازده برای گوته هرچه باشد و هر کیفیتی داشته باشد یک حسن تصادف محسوب می شود چرا که امسال سال 2011 میلادی می باشد  .

" ... اگر میخواهید که من از ته دل خرسند باشم و خویش را نیکبخت دانم ، کاری کنید که حافظ شیراز نیز در کنارم نشیند و در جرعه نوشی " سال یازده " شریکم شود ... "

و اینک حافظ  و گوته همزمان از این شراب مینوشند و مینوشانند  ، این همان شرابیست که گوته آن را " شراب ازلی ... " می نامد و حافظ آئینه سکندر  :

آئینه سکندر جام می است بنگر .

راستی بقول گوته  " اسکندر چه باده خورد که چنین مست شد "  ؟  ، و این حافظ  است که جواب میدهد :

خمها همه در جوش و خروشند ز مستی

وان می که درآنجاست حقیقت نه مجازست .

از نظر حافظ و گوته مستی دیدن بی پرده حقایق است و این راهیست که با اشاره پیری دانای راه آنها را به خود حقیقت می رساند .

حافظ مرید جام میست ای صبا برو .

حافظ مرید پیریست که مستی مسلک اوست :

دوش از مسجد آمد سوی میخانه پیر ما .

گوته نیز همچون حافظ مستی را بعنوان راهی برای خود و درک حقایق میدانسته است : 

" میخوارگان پاک بین خدای را بی پرده تر توانند دید ... "

و این همانیست که حافظ می گوید  :

ما در پیاله عکس رخ یار دیده ایم .

پس برای رسیدن به حقیقتی که حافظ و گوته بدان رسیده اند  " بیائید تا همه مست باشیم ... بیائید تا با باده کهن زنگ غم نو از دل بزدائیم ... "  باید که از می آنها مست شد ، اما :

گر خمر بهشستست بریزید که بیدوست

هر شربت عذبم که دهی عین عذابست .

بی یاد دوست نباید نوشید چرا که بی یاد دوست هیچ حقیقتی ارزش آن ندارد که بدنبال یافتن آن رفت :

در مذهب ما باده حلالست ولیکن

بی روی تو ای سرو گل اندام حرامست .

حافظ  روزی دست طلب برای گرفتن باده بسوی هر آنکه باده ای دارد دراز کرده است  :

بخدا که جرعه ای ده تو به حافظ  سحرخیز .

پس راهروان این راه  باید که از ابتدای کار یعنی از همان سحرگاه طالب می و مستی باشند ، گوته میپرسد  :

" سحرگاهان در میخانه چه غوغا بود ! "

نوشانوشی رندان راه حقیقت .

یک یادآوری مهم  :

صراحئی و حریفی گرت بچنگ افتد

به عقل نوش که ایام فتنه انگیز است                                                                                                                       1

در آستین مرقع پیاله پنهان کن

که همچو چشم صراحی زمانه خونریز است .

زیاده از ظرفیت نوشیدن و بدمستی کردن در این بزم مجاز نیست .

ساقی این بزم کیست ؟

ساقی :

بر رخ ساقی پری پیکر

همچو حافظ بنوش باده ناب .

" تو ای ساقی ماهرو ، پیش آی و از این پس با دست خویش باده در ساغرم ریز  " .

حافظ و گوته هر دو از دست ساقی خوب چهره شراب می گرفته اند و از زشترویان گریزان بوده اند :

" ای زشترو ، بر من باده مپیمای  " .

هر آنچه این ساقی زیباروی برای بیخود کردن بدهد شرابیست گوارا :

آنچه او ریخت به پیمانه ما نوشیدیم .

آیا هر کسی میتواند از این شراب بنوشد ؟

حافظ به خود نپوشید این خرقه می آلود .

درواقع میتوان گفت آنکه خواهان مستی است کسی را برمیگزیند تا او را مست باده خود کند :

به خدائی که توئی بنده بگزیده او

که بر این چاکر دیرینه کسی نگزینی .

چرا ؟ حافظ  و گوته معتقدند در عالم مستی هرآنچه برزبان و قلم آنها می رود حرف همانیست که آنها را مست کرده تا از طریق آنها حرف خود را بزند ، درواقع اینها بازگویه کنندگان اویند :

بارها گفته ام و بار دگر می گویم

که من دلشده این ره نه بخود می پویم

در پس آینه طوطی صفتم داشته اند

آنچه استاد ازل گفت بگو می گویم .

و

در اندرون من خسته دل ندانم کیست

که من خموشم و او در فغان و در غوغاست .

گوته نیز می گوید :

" تو با عشق خویش مرا شاعری آموختی ... "

یا

" سخن من نیز انعکاس لطف تو بود ... " .

این ساقی کیست ؟

دلم ز نرگس ساقی امان نخواست بجان

چرا که شیوه آن ترک دل سیه دانست .

حافظ در جائی می گوید :

ترکان پارسی گو بخشندگان عمرند .

( اینجا لازم است دو مطلب را عنوان کنم :

1 _  در چاپهای جدید دیوان حافظ  بدلایل مختلفی !!! وقتی به کلمه " ترکان " می رسیم بعضی جاها  بجای آن از کلمه خوبان استفاده میشود که درست نیست البته در تعدادی از این ابیات خود کلمه خوبان را کلمه اصلی می توان فرض کرد .

مصرع زیر را در نظر بگیرید  :

گوی خوبی بردی از خوبان خلخ شادباش .

اینجا بجای کلمه  " خوبان " درستتر است از کلمه ترکان استفاده شود چرا که خلج ها یا خلخها از طوایف ترکان بوده اند . قوم خُلج یا قوم خَلَچ یا قوم خُلچ یا قوم خُولج به باقی ماندگان قوم هپتالیان گفته می‌شود .  در واقع آنان شعبه‌ای از یک قوم قدیمی ترک هستند که در سالهای 555 میلادی تحت عنوان خولِس نامیده می‌شدند . این زمان قبل از ظهور ترکان و اضمحلال حکومت هپتالیان در غرب آلتایی  بود . خلج‌ها به عنوان طرفداران وفادار حکمران ترکان غربی به نزد فرستادهٔ روم آمدند . اصطخری محل اقامت خلج‌ها را در ناحیهٔ کابل ذکر کرده است . امروزه خلج‌ها در افغانستان ساکن هستند .  محمود کاشغری در دیوان لغات الترک ( که در اواسط قرن پنجم هجری تألیف شده )  در شرح لغت ترکمان ، خلجها را از اقوام اوغوز  ساکن اویغورستان چین می‌داند و با اشاره به جدایی خلج‌ها از سایر ترکمانان آنان را دو قبیله از بیست‌ و چهار طایفه ترکمن دانسته است . بسیاری از خلج‌ها در حمله یعقوب صفاری به افغانستان قتل عام شدند ؛ ولی در دولت سامانیان  و غزنویان این تیره از ترکان وارد اردو شدند .   

2 _ در این مصرع کلمه آخر " عمرند " بنظر می رسد درست نباشد و کلمه " شعرند "  مناسبتر است :

ترکان پارسی گو بخشندگان شعرند .                                                                                                                      2

هر چند اگر عمرند درست باشد اشاره به جاودانگی دارد که بدان اشاره خواهد شد .) .

برای حافظ  ساقی همان است که الهام یار را به او منعکس میکند ، گاهی یار و ساقی یکی می شوند و این خود یار است که باده در جام میریزد ، البته  یار اغلب از پس ساقی می آید :

ساقی و مطرب و می جمله مهیاست ولی

عیش بی یار مهیا نشود یار کجاست .

یار :

یار حافظ  همچون آفتابی در پس پرده پنهان است ، مستور است و این دلبر مستور و مست  بت اوست ، شاه اوست ، ماه اوست ، گل اوست ،  همه چیز اوست   :

بتی دارم که گرد گل ز سنبل سایه بان دارد

بهار عارضش خطی بخون ارغوان دارد .

و

ای گل خوش نسیم من بلبل خویش را مسوز

کز سر صدق می کند شب همه شب دعای تو .

و

گلعذاری ز گلستان جهان ما را بس

زین چمن سایه آن سرو روان ما را بس .

و

ماه خورشید نمایش ز پس پرده زلف

آفتابیست که در پیش سحابی دارد .

و

مستور و مست هر دو چو از یک قبیله اند

ما دل به عشوه که دهیم اختیار چیست .

و

تو خود چه لعبتی ای شهسوار شیرینکار

که در برابر چشمی و غایب از نظری .

و

شاه نشین چشم من تکیه گه خیال توست

جای دعاست شاه من بی تو مباد جای تو .

و

شاه خوبانی و منظور گدایان شده ای .

و

شاه شمشاد قدان خسرو شیرین دهنان

که بمژگان شکند قلب همه صف شکنان .

و

شهسوار من که مه آئینه دار روی اوست

تاج خورشید بلندش خاک نعل مرکبست .

و

شاه ترکان سخن مدعیان می شنود .

و

گفتم ای سلطان خوبان رحم کن بر این غریب .

و

خفته بر سنجاب شاهی نانینی را چه غم .

و

سیر سپهر و دور قمر را چه اختیار

در گردشند برحسب اختیار دوست .

و

سلامت همه آفاق در سلامت توست .

و

جام جهان نماست ضمیر منیر دوست

اظهار احتیاج خود آنجا چه حاجتست .

و                                                                                                                                                                  3

در دیرمغان آمد یارم قدحی دردست

مست از می و میخواران از نرگس مستش مست .

یار حافظ  تنهاست :

ز شمشیر سر افشانش ظفر آنروز بدرخشید

که چون خورشید انجم سوز تنها بر هزاران زد .

تشابهات یار حافظ و گوته :

" جمال آسمانی  "

ای شاهد قدسی که کشد بند نقابت

وی مرغ بهشتی که دهد دانه و آبت .

و

همچو گلبرگ تری هست وجود تو لطیف

همچو سرو چمن خلد سراپای تو خوش

شیوه و ناز تو شیرین خط و خال تو ملیح

چشم و ابروی تو زیبا قد و بالای تو خوش .

و

جان فدای دهنش باد که در باغ نظر

چمن آرای جهان خوشتر ازین غنچه نبست .

" تو چون مشکی که از هر جا گذری ، از خود نشانی گذاری  "

و

" از خاکش بوی عشق میاید و تربتش پیام وفا میدهد " .

تا عاشقان به بوی نسیمش دهند جان

بگشود نافه ای و در آرزو ببست .

و

مگر تو شانه زدی زلف عنبر افشان را

که باد غالیه سا گشت و خاک عنبر بوست .

و

در مجلس ما عطر میامیز که ما را

هر لحظه ز گیسوی تو خوشبوی مشامست .

" بناز خرامان "

و

" سروی خرامان " .

سرو روان من چرا میل چمن نمی کند ؟

و

ننگرد دیگر به سرو اندر چمن

هر که دید آن سرو سیم اندام را .

" دلدار پاکیزه خو "

ای فروغ ماه حسن از روی رخشان شما

آب روی خوبی از چاه زنخدان شما .

و

گر من آلوده دامنم چه عجب

همه عالم گواه عصمت اوست .

" زیباروی  " .

روی خوبست و کمال هنر و دامن پاک

لاجرم همت پاکان دو عالم با اوست

خال مشکین که بدان عارض گندم گون است

سر آن دانه که شد رهزن آدم با اوست .

و

آن ترک پری چهره که دوش از بر ما رفت

آیا چه خطا دید که از راه ختا رفت .                                                                                                                       4

"  با نوائی روحپرور " .

از چاشنی قند مگو هیچ و ز شکر

ز آنرو که مرا از لب شیرین تو کامست .

و

آنکه در طرز غزل نکته به حافظ آموخت

یار شیرین سخن نادره گفتار منست .

و

کنون که چشمه قند است لعل نوشینت

سخن بگوی وز طوطی شکر دریغ مدار .

" هر لحظه عیارانه به رنگی درمیآئی  "

و

"  جمال عابد فریب تو  " .

دلم رمیده لولی وشیست شورانگیز

دروغ وعده و قتال وضع و رنگ آمیز .

"  اعجاز عشق  " .

نگاری چابکی شنگی کله دار

ظریفی مهوشی ترکی قباپوش .

" وقتیکه خدای را با اسما صدگانه اش بنامم در هر نامی ترا که آیت لطف و نشانه جمال ازلی اوئی ، نهفته خواهم دید  "

روی تو مگر آئینه لطف الهیست

حقا که چنین است و درین روی و ریا نیست .

و

از رسوم شرع و حکمت با هزاران اختلاف

نکته ای هرگز نشد فوت از دل دانای تو .

" اگر هزاران نقاب تازه بر رخ افکنی ، ترا ای پریرو ، در هر نقاب خواهم شناخت ، و اگر هم حریر جادو بر سر کنی تا از دیدگان جهانیان پنهان مانی ، همچنان دیده بدیدار تو که در هیچ جا جز از روی ماهت نشان نمیبینم خواهم گشود " .

چو مستم کرده ای مستور منشین

چو نوشم داده ای زهرم منوشان .

و

ای غایب از نظر بخدا می سپارمت

جانم بسوختی و بدل دوست دارمت .

و

روی تو کس ندید و هزارت رقیب هست

در غنچه ای و هنوز صدت عندلیب هست .

و

گل مراد تو آنگه نقاب بگشاید

که خدمتش چو نسیم سحر توانی کرد .

و

معشوق چون نقاب ز رخ نمی کشد

هر کس حکایتی بتصور چرا کنند .

و

مردم درین فراق و در آن پرده راه نیست .

و

دل از من برد و روی از من نهان کرد

خدا را با که این بازی توان کرد

شب تنهائیم  در قصد جان بود

خیالش لطفهای بیکران کرد .

و

معشوق چون نقاب ز رخ نمی کشد

هر کس حکایتی بتصور چرا کنند .

" تندخوئی را با عشوه گری درآمیخته اند و خنده بر لب و اشک در آستین دارند " .                                                           5

ز چشم شوخ تو جان کی توان برد

که دایم با کمان اندر کمین است .

و

ترک عاشق کش من مست برون رفت امروز

تا دگر خون که از دیده روان خواهد بود .

و

ترک ما سوی کس نمینگرد

آه از این کبریا و جاه و جلال .

و

زلف او دامست و خالش دانه آن دام و من

بر امید دانه ای افتاده ام در دام دوست .

و

بتنگ چشمی آن ترک لشکری نازم

که حمله بر من درویش یک قبا آورد

فلک غلامی حافظ  بطوع کند

که التجا بدر دولت شما آورد .

و

باز کش یکدم عنان ای ترک شهرآشوب من .

و

رسم عاشق کشی و شیوه شهرآشوبی

جامه ای بود که بر قامت او دوخته بود .

منزل یار :

منزل یار کجاست ؟

گوته نیز این سوال را داشت و در پی یافتن آن خانه بود :

" ... در این دشت خرم آسمان چنین کوهستان را تنگ دربرگرفته ...

در این پهن دشت که تا دیروز جولانگاه خداوند جنگ بود ، امروز گلهای سرخ شقایق و کوکنار کنار هم صف کشیده اند تا با جمال دلفریب خود دل رهگذران را ببرند . ایکاش همیشه بشر بجای تخم کین ، نهال این گلهای زیبا را در زمین بنشاند و همیشه چون امروز خورشید فروزان بر منظره ای چنین دلپذیر بتابد .

حافظا ، وقتیکه بیاد دلدار زیبا غزل میسرائی ، با چه لطفی از خاک کوی او سخن میگوئی ... ولی من سالهاست در سرزمینهای مه آلود شمالی غباری بچشم ندیده ام ؛ دلداری نیز در خانه خود را برویم نگشوده . اگر بارانی فرونبارد بوی کوی یار را از که خواهم شنید ؟

اما تو ، بی آنکه راه و رسم زاهدان ریائی پیشه کنی ، راز نیکبختی را آموخته و صوفیانه ره بسرچشمه سعادت برده ای ...

ای حافظ ، ای حامی بزرگوار ، ما همه در پی تو روانیم تا ما را با نغمه های دلپذیرت در نشیب و فراز زندگی راهبر باشی و از وادی خطر بسر منزل سعادت بری .

... عجب مدار اگر دیدار زیبا رخان ما را باشتیاق آرد و روحمان را بآستان جمال خداوندی بالا برد ، زیرا که چون بدیده ستایش در آنان نگریم ، بحقیقت در دل شاهکار آفرینش خدا را ستوده ایم .

همچون گوته راه سرزمین یار را از حافظ باید پرسید چرا که :

ما بدان مقصد عالی نتوانیم رسید

هم مگر پیش نهد لطف شما گامی چند .

و حافظ که بسیار از " منزل لیلی که خطرهاست درآن " صحبت می کند از زبان خود یار راه یافتن به آن منزل را منوط به آگهی از نور هدایت میداند  :

دلا ز نور هدایت گر آگهی یابی

چو شمع خنده زنان ترک سر توانی کرد

گر این نصیحت شاهانه بشنوی حافظ

بشاهراه حقیقت گذر توانی کرد .

و

گر چه راهیست پر از بیم زما تا بر دوست

رفتن آسان بود ار واقف منزل باشی .

و

بر آستان تو مشکل توان رسید آری

عروج بر فلک سروری بدشواریست .

                                                                                                                                                                    6

و اما منزل یار :

شهریست پر ظریفان وزهر طرف نگاری

یاران صلای عشق است گر می کنید کاری .

و

ای قصه بهشت ز کویت حکایتی

شرح جمال حور از رویت روایتی

انفاس عیسی از لب لعلت لطیفه ای

آب خضر زنوش لبانت کنایتی .

و

باغ بهشت و سایه طوبی و قصر حور

با خاک کوی دوست برابر نمی کنم .

و

از آنزمان که برین آستان نهادم روی

فراز مسند خورشید تکیه گاه منست .

و

ای قصر دلفروز که منزلگه انسی

یارب مکناد آفت ایام خرابت .

و عجبا که حافظ خود نیز در پی یافتن سرزمین یار بود :

ای نسیم سحر آرامگه یار کجاست

منزل آن مه عاشق کش عیار کجاست .

و

تو خود ای گوهر یکدانه کجائی آخر

کز غمت دیده مردم همه دریا باشد .

و

دیدن روی تو را دیده جان بین باید

وین کجا مرتبه چشم جهان بین منست .

و

مجال من همین باشد که پنهان عشق او ورزم

کنار و بوس و آغوشش چه گویم چون نخواهد شد .

و

بحاجب در خلوتسرای خاص بگو

فلان زگوشه نشینان خاک درگه ماست

بصورت از نظر ما اگر چه محجوب است

همیشه در نظر خاطر مرفه ماست

اگر بسالی حافظ دری زند بگشای

که سالهاست که مشتاق روی چون مه ماست .

و

چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت

شیوه جنات تجری تحتها الانهار داشت .

و

صبا اگر گذری افتدت بکشور دوست

بیار نفخه ای از گیسوی معتر دوست .

و

عزم دیدار تو دارد جان بر لب آمده .

و

هر ناله و فریاد که کردم نشنیدی

پیداست نگازرا که بلند است جنابت .

و

من که باشم در آن حرم که صبا

پرده دار حریم حرمت اوست .

و این ابیات شاید آخرین نشانه ها از کوی دلدار باشد که حافظ از آن سخن می گوید  :

ای صبا گر بگذری بر ساحل رود ارس

بوسه زن بر خاک آن وادی و مشکین کن نفس

منزل سلمی که بادش هردم از ما صد سلام

پر صدای ساربانان بینی و بانگ جرس

محمل جانان ببوس آنگه بزاری عرضه دار                                                                                                              7

کز فراقت سوختم ای مهربان فریادرس .

آیا حافظ به سرزمین این یارفریادرس قدم گذاشته است ؟ آیا میداند کجاست ؟

یاد باد آنکه سر کوی توام منزل بود .

روزی شاید ، اما آنچه مهم تر است اینست که با آگاهی از آن منزل شاهانه دیگر زیستن در شهر و کاشانه خود برای حافظ و گوته همچون زندگی در زندان بوده است .

حافظ مینالد که :

دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت

رخت بربندم و تا ملک سلیمان بروم .

و

خرم آن روز کزین منزل ویران بروم

راحت جان طلبم وز پی جانان بروم .

و

معرفت نیست درین قوم خدا را سببی

تا برم گوهر خود را بخریدار دگر .

و

سخن دانی و خوش خوانی نمی ورزند در شیراز

بیا حافظ که تا خود را بملکی دیگر اندازیم .

و

ره نبردیم بمقصود خود اندر شیراز

خرم آنروز که حافظ ره بغداد کند .

و

ما آزموده ایم درین شهر بخت خویش

بیرون کشید باید ازین ورطه رخت خویش .

و

آب و هوای فارس عجب سفله پرورست

کو همرهی که خیمه ازین خاک برکنم .

و گوته نیز فریاد میزند :

" دل من پیوسته آرزوی پرواز دارد ، نه برای آنکه بسوی آسمان رود ، بلکه تا از دست خویش بگریزد . " ،،،

" ... از این دوزخ بگریز و آهنگ شرق دلپذیر کن ... "

چرا ؟

" بیهنران بانگ برداشته و حقیران بر مسندهای بزرگ نشسته اند . خدایا خشم خویش از ما بازستان ... " ،

" ... دلدادگان را بغداد دور نیست ... " ،

گوته نیز همچون حافظ از اطرافیانش گریزان است ، وقتی او در مورد حافظ می گوید : " ... حافظ ... مورد ملامت ظاهربینان خشک طبع است ... " درواقع خود را می گوید ، " من نیز بارها دل بدام گیسوان پرشکن دادم و سر در پای مهرویان فتنه گر نهادم . ای حافظ ، مگر نه دوستدار ترا سرنوشتی چون تو بایست بود ؟ " و چنین نیز هست ، صحبت با دیگرانی جز دلدار دل آزار است : " چون با جام خلوت گزینم ... بدانچه دلم میخواهد میاندیشم ... بی آنکه از مصاحبت نااهل غمی داشته باشم ... " و اینجاست که برای فرار از دست نااهلان گوته همانند حافظ سرزمینی دیگر را میجوید و چون نمی یابد آرزو دارد پس از مرگش به آن دست یابد :  " ... برای خدا مردان نکو را لااقل پس از مرگشان بحال خود گذارید و بدیشان کاری مدارید ، که آنان خود ازین بابت بسی خرسندتر خواهند بود ... حافظ شیراز نیز همچو من از دست ریاکاران خودبین در رنج بود ... از دوستی آلمانها حاصلی بجز رنج نبردم ... " او نیز با آگاهی از منزل لیلی   " ... مجنون ... " میشود و برای آرام کردن دل دیوانه اش فریاد میزند :  " برای این دیوانه زنجیر آورید "  و چون نیک مینگرد میبیند این زنجیر در پای همه دانایان هست :  " چه روزگاریست ! دانایان همه در بندند ! " ، راستی چرا ؟ گوته جواب میدهد :  " ... شهری که پر از حوریان و زیبا رخان باشد نیافتم ... " و چون نیافته جنون گرفته است ، از نظر او " ... مرغ روح در قفس تن زندانیست ... " آنچنان که حافظ می گوید :

حجاب چهره جان می شود غبار تنم

خوشا دمی که از آن چهره پرده برفکنم

چنین قفس نه سزای چو من خوش الحانیست

روم به گلشن رضوان که مرغ آن چمنم .

و این رفتن به منزل دلدار که آرامش و آزادی از قفس را به همراه دارد چگونه ممکن است  ؟

حضوری گر همی خواهی ازو غایب مشو حافظ ...

و این او کیست که بی توجهش حضور میسر نمی شود ؟

حدیث از مطرب و می گو و راز دهر کمتر جو

که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معما را .

و این رازیست ، رازی که فقط با دلدار میتوان از آن سخن گفت :

رازی که بر غیر نگفتیم و نگوئیم

با دوست بگوئیم که او محرم راز است

شرح شکن زلف خم اندر خم جانان                                                                                                                       8

کوته نتوان کرد که این قصه دراز است .

آری راز .

نه رازش می توان گفت با کس

نه کس را می توان دید با وی .

گوته نیز همانند حافظ راز بودن عشق بدلدار را فهمیده بود :

" ... این راز را پنهان دارم که در کنار آن چه دامی برای صید دل شیدا گسترده داری !... از این راز سخن نمیگویم ... گناه این پرده دری از من نیست ، از تست که چنین کرشمه میکنی و دل میبری . جمال تو همانقدر خطرناکست که زمرد زیباست ... ای دلبر من ، غزلهائی را که روزگاری در دشت و دمن برایت میسرودم اکنون درین دیوان فشرده و زندانی کرده ام ، زیرا که زمانه ناسازگارست ... " .

راز درون پرده ز رندان مست پرس

کاین حال نیست زاهد عالی مقام را

عنقا شکار کس نشود دام بازچین

کانجا همیشه باد بدستست دام را .

و وجود یار خود راز اصلی این قصه است که حافظ نیز بدنبال یافتن آن بود :

تو خود چه لعبتی ای شهسوار شیرین کار

که توسنی چو فلک رام تازیانه تست .

و این رازیست که بقول حافظ رند فاش شدنش مصلحت نیست :

مصلحت نیست که از پرده برون افتد راز

ورنه در مجلس رندان خبری نیست که نیست .

چرا مصلحت نیست :

افشای راز خلوتیان خواست کرد شمع

شکر خدا که سر دلش در زبان گرفت .

شاید یار نیز خود از راز چگونگی خویشتن  بی خبر است :

میدهد هر کسش افسونی و معلوم نشد

که دل نازک او مایل افسانه کیست

یارب آن شاه وش ماه رخ زهره جبین

در یکتای که و گوهر یکدانه کیست .

و

تا غنچه خندانت دولت به که خواهد داد

ای شاخ گل رعنا از بهر که می روئی .

و

سخن در پرده می گویم چو گل از غنچه بیرون آی

که بیش از پنج روزی نیست حکم میرنوروزی .

حافظ افشای راز را مصلحت نمیداند و آنرا مساوی میداند با نزاعی بی فایده :

راز درون پرده چه داند فلک خموش

ای مدعی نزاع تو با پرده دار چیست .

و

غم حبیب نهان به ز گفت و گوی رقیب

که نیست سینه ارباب کینه محرم راز .

گوته نیز از افشای راز برای هر کسی ابا دارد و آنرا مصلحت نمیداند :

" ... ای نظامی شیرین سخن تو بهتر از همه پایان این راه دراز را دریافتی ؛ مگر نه گفتی که راز نگفتنی را بجز عشاقی که در کنار همند درنمیتوانند یافت ؟ "

تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی

گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش .

برای شنیدن راز باید عشق را شناخت که بی شناختن آن محرم راز نمیتوان بود .

نازپرورد تنعم نبرد راه بدوست

عاشقی شیوه رندان بلاکش باشد .

گوته گاه از اینکه نمی تواند به خواسته دل برسد و به منزل دلدار راه یابد گله می کند :

" حوری اینقد غمزه مکن ، اینهمه نیز مشکل مگیر . مرا اجازه دخول ده . مگر نه من در زندگی " بشر " بودم ، یعنی همه عمر خواه و ناخواه جهاد کردم ؟ ... مرا اجازه دخول ده ، و بیم آن مدار که در بروی نااهل گشوده باشی ... نمیخواهم چیزی از رازهای پنهان از تو بپرسم ...  " ، گوته می خواهد بگوید دلدار اگر خود نخواهد از آن راز سر بمهر با کسی صحبت نخواهد کرد حتی با دوست و مرید و معشوق چرا که بیم فاش شدن درمیان است و بیم گم شدن صدف پنهان شده :

" ... گوهر عشق را که هنوز در دل داشتم بدزدید تا بدست تواش سپارد ...

... این یغماگر چیره دست کالای دلت را ربود مگر نه در عوض عشق ترا بمن ارزانی داشت ؟

اصلا چرا سخن از یغما میگوئی ؟ تو خود عشق خویش را برایگان بمن بخش تا شاد از آن باشم که خود دست بیغما گشوده ام !

شوخی مکن و از تنگدستی سخن مگوی . مگر نه گنج عشق گدایان را توانگر میکند ؟ "                                                      9

گوته برخلاف حافظ که اگر دم از معامله با یار زند بیش از بخشش او نمی خواهد :

بکن معامله ای وین دل شکسته بخر

که با شکستگی ارزد بصد هزار درست

زبان مور به آصف درازگشت و رواست

که خواجه خاتم جم یاوه کرد و بازنجست

دلا طمع مبر از لطف بی نهایت دوست

چو لاف عشق زدی سر بباز چاپک و چست .

از دلدار می خواهد  " ... حاتم طائی ... " شود و هر آنچه دارد را نثار او کند ، و این شاید همان رازیست که دلدار از آن بیم دارد : دزدی امانتی که در دست اوست ، و شاید نیز گم کردن آن :

" ... ناگهان حلقه ای زرین که بمن بخشیده بودی از انگشتم بلغزید و در دل امواج فرو رفت . " .

ترس دلدار صاحب صدف از اینست که دیگران ارزش آن گوهر یکدانه را نخواهند دانست و آنرا همردیف هر خاشاکی فرض خواهند کرد و این یعنی نابودی آن :

" مرواریدی که از دگر مرواریدها زیباتر و اصیلتر بود ، بگوهر فروش گفت : " اکنونکه مرا از صدف بدرآورده ای ، سینه درخشانم را سوراخ مکن و در کنار دیگر خواهران ناچیزم جای مده " . گوهری بدو گفت : " مرا ببخش ، زیرا که من اکنون جز در اندیشه سود خویش نتوانم بود . اگر با تو ستم نکنم و سینه سیمینت را نشکافم ، چسان گردن بندی شایسته سینه های سیمتنان توانم ساخت ؟ " .

و در حالت برعکس اگر گوهر یکدانه بدست صاحبش باشد او را توان آفرینشگری خواهد بخشید :

" ... عاشقان در جستجوی یکدیگرند و مشتاقانه خبر از هم میگیرند تا مگر روزی از نو بهم پیوندند و راه سراپرده ابدیت در پیش گیرند . دیگر برای خدا نیازی بآفرینش تازه نیست ، زیرا ازین پس مائیم که بنیروی عشق برای او جهان میآفرینیم . " .

عشق :

گوته می گوید : " ... بیمار عشقم ... " و حافظ  این بیماری را سرود نامکرر هستی میداند :

یک قصه بیش نیست غم عشق وین عجب

کز هر زبان که می شنوم نامکرر است .

" در آرامش شبهای عشق که در آن نهال زندگی نشانده میشود و مشعل حیات دست بدست میگردد ... هر لحظه دل خود را در آرزوی مقامی بالاتر میبینی ... تا راز این نکته را درنیابی که : " بمیر تا زنده شوی " ، میهمان گمنامی در سرزمین ظلمت بیش نخواهی بود . "

" ای حافظ ، در آن دم که دست در خم زلفان یار دارم و گیسوان پرشکنش را حلقه حلقه میگشایم ، بیاد توام که سرحلقه عشقبازان جهانی ... "

" غم عشق در پی خانه ای خالی بود . "

" اگر بدانی که عشق یار چه شوری در دلم افکنده ، میدانی از کدام شراب خورده ام که چنین مستم ؟ "

هم گوته و هم حافظ عشق را برتر از سلطانی عالم میدانند :

که سلطانی عالم را طفیل عشق می بینم .

" شگفت مدار ، که این زن و شوی آسمانی را " سلطان " بآغوش هم افکنده است تا از آمیزش آنها نقشی شایسته مقام برگزیدگان و دلیران کشور خویش بسازد ... بیا و دستار بر سرم بند ... شاه عباس نیز بر تخت شاهی ایران که بزرگترین تخت عصر بود دستاری چنین آراسته بر سر نداشت ... بر گرد سرم بند ... تا ... خویش را همچو شاه عباس بزرگ خداوندگار جهان بینم ... سرداری جهانگیر و پیروز ... دلم میخواهد ملک تیمور را سراسر بتو بخشم و سپاه فزون از شمارش را بفرمان تو آرم . از " بدخش " برایت لعل گران فرستم و از کنار دریای خزر بارهای فیروزه ارمغانت کنم . میوه های " بخارا " را که از شیرینی بعسل طعنه میزنند بسویت گسیل دارم و بر کاغذ ابریشمین " سمرقند " اشعار دلکش نویسم و نثارت سازم ... از کشور برهمنان ، جامه های ابریشمینت ... چگونه بخاطر عشق تو بستر سیلابهای " سوملپور " را زیرورو کردم و خروارها سنگ و خاک و شن را برکنار زدم تا از درون آنها الماسهای درخشان برای تو بیاورم ... بلخ و بخارا و سمرقند را بخال هندویت میبخشم ... ای پادشاه ! میدانم که بدین بخششها رضا نخواهی داد زیرا که تاج بخشی فقط از گدایان کوی عشق ساخته است ... " .

( اینجا نیز اشاره ای لازم است :

برخلاف گوته که در دیوان خود بنام ایران اشاراتی دارد حافظ هیچ نامی از ایران در دیوان خود نمی برد و شاهان این سرزمین را اکثرا با لقب تورانشاه مینامد . و این دلایل خاص خود را دارد که در این مجال نمی گنجد . ) .

و اما عشق :

عشقبازی کار بازی نیست ایدل سر بباز

زانکه گوی عشق نتوان زد به چوگان هوس .

و

از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر

یادگاری که درین گنبد دوار بماند .

و

فرازوشیب بیابان عشق دام بلاست                                                                                                                        10

کجاست شیردلی کز بلا نپرهیزد .

و

چو عاشق میشدم گفتم که بردم گوهر مقصود

ندانستم که این دریاچه موج خون فشان دارد .

و

سخن عشق نه آنست که آید بزبان .

و

راهیست راه عشق که هیچش کناره نیست

آنجا جز آنکه جان بسپارند چاره نیست .

و

شیر در بادیه عشق تو روباه شود

آه از این راه که در وی خطری نیست که نیست .

و

عجب علمیست علم هیات عشق

که چرخ هشتمش هفتم زمین است .

گوته نیز همانند حافظ اعتقاد دارد عشق با ناکامی همراه است : " ... مگر نه همیشه عشق گل و بلبل با ناکامی همراه بوده است ؟ " با این همه دست به سفری میزند همچون حافظ برای رسیدن به دلدار .

سفر :

" بیهوده غم نیک و بد مخور ... به سهمی که از زندگی داری خرسند باش و سفری را که بنامت نوشته اند خوشدلانه بپایان رسان ... " .

" ای حافظ ! درین سفر دورودراز ، در کوره راههای پرنشیب و فراز ، همه جا نغمه های آسمانی تو رفیق راه و تسلی بخش دل ماست ؛ مگرنه راهنمای ما هر شامگاهان با صدای دلکش بیتی چند از غزلهای شورانگیز تو میخواند تا اختران آسمان را بیدار کند و رهزنان کوه و دشت را بترساند ؟ "

" ای حافظ مقدس ! آرزو دارم که همه جا ، در سفر و حضر ، در گرمابه و میخانه با تو باشم ، و در آن هنگام که دلدار نقاب از رخ برمیکشد و با عطر گیسوان پرشکنش مشام جان را معطر می کند تنها بتو اندیشم تا در وصف جمال دلفریبش از سخنت الهام گیرم و از این وصف حوریان بهشت را برشک افکنم ! "

" ولی شاعر آزادانه براه خویش میرود و بیم آنرا که با این گناهکاران درآمیزد ندارد ، زیرا خود نیز از آن بیخبر است که چه میکند و همراه که میرود ، ودر آن دم که از عالم هشیاری پا بفراموشخانه دل میگذارد رو بکجا دارد .

تنها ناله های درون خود را بصورت کلماتی موزون بر ریگ بیابان نقش میزند تا دست باد آنها را بهرسو بپراکند و بگوش کسان رساند ، بی آنکه شاعر خود بداند که چه گفته است ، یا چیزی از آنچه گفته بیاد سپرده باشد . " .

گوته از حافظ می خواهد همچون خضر راهنمای او در این سفر پرخطر باشد ، خضری که راهنمای حافظ در سفرش بود :

قطع این مرحله بی همرهی خضر مکن

ظلماتست بترس از خطر گمراهی .

چرا که :

عشق کاریست که موقوف هدایت باشد .

و

بکوی عشق منه بی دلیل راه قدم .

و

طریق عشق پرآشوب و فتنه است ایدل .

و

طریق عشق طریقی عجب خطرناک است .

و

شب تارست و ره وادی ایمن در پیش

آتش طور کجا موعد دیدار کجاست .

و

ای صبا سوختگان بر سر ره منتظرند

گر از آن یار سفر کرده پیامی داری .

و خضر حافظ که همچون صبایی او را از دلدار خبر می آورد در سفر عاشقانه اش که بود :

برشکن کاکل ترکانه که در طالع تست

بخشش و کوشش خاقانی و چنگیزخانی

گرچه دوریم بیاد تو قدح می گیرم

بعد منزل نبود در سفر روحانی .                                                                                                                         11

و عجبا که یار خود سفری است و به یکجا بند نمی شود :

دل گفت فروکش کنم این شهر ببویش

بیچاره ندانست که یارش سفری بود .

و

تعبیر رفت یار سفر کرده می رسد

ای کاج هر چه زودتر از در درآمدی .

و

آن سفر کرده که صد قافله دل همره اوست

هر کجا هست خدایا بسلامت دارش .

و

مطربا پرده بگردان و بزن راه عراق

که بدین راه بشد یار و ز ما یاد نکرد .

و

یاد باد آنکه ز ما وقت سفر یاد نکرد .

و

دلبر برفت و دلشدگان را خبر نکرد .

و

این مطرب از کجاست که ساز عراق ساخت

و آهنگ بازگشت براه حجاز کرد .

و

ای غایب از نظر که شدی همنشین دل .

و

ای غایب از نظر بخدا می سپارمت .

و

خاک ره آن یار سفرکرده بیارید

تا چشم جهان بین کنمش جای اقامت .

و

نشان یار سفر کرده از که پرسم باز

که هر چه گفت بر ید صبا پریشان گفت .

و

شربتی از لب لعلش نچشیدیم و برفت

روی مه پیکر او سیر ندیدیم و برفت .

و

مژده دادند که بر ما گذری خواهی کرد

نیت خیر مگردان که مبارک فالیست .

و

دلبرم عزم سفر کرد خدا را یاران

چکنم با دل مجروح که مرهم با اوست .

و

ز دست جور تو گفتم ز شهر خواهم رفت

به خنده گفت که حافظ برو که پای تو بست .

و

بازآی که بازآید عمر شده حافظ

هرچند که ناید باز تیری که بشد از دست .

و این سفر دلدار است که عاشق را پیر میکند و جوانی او را میگیرد .

پیری و جوانی :

دیدی دلا که آخر پیری و زهد و علم

با من چه کرد دیده معشوقه باز من .

و

گر چه پیرم تو شبی تنگ در آغوشم گیر .

و

خرد ز پیری من کی حساب برگیرد                                                                                                                     12

که باز با صنمی طفل عشق می بازم .

و

قدح پر کن که من در دولت عشق

جوانبخت جوانم گر چه پیرم .

و

هر چند پیر و خسته دل و ناتوان شدم

هرگه که یاد روی تو کردم جوان شدم .

و

گفتم ز لعل نوش لبان پیر را چه سود

گفتا ببوسه  شکرینش جوان کنند .

و

پیرانه سرم عشق جوانی بسر افتاد

وان رازکه در دل بنهفتم بدر افتاد .

آن شمع سرگرفته دگر چهره برفروخت

وین پیر سالخورده جوانی ز سر گرفت .

و

ایدل شباب رفت و نچیدی گلی ز عیش

پیرانه سر مکن هنری ننگ و نام را .

گوته نیز می گوید :

" ... در عین جوانی بلطف بر من سالخورده بنگری ... "

" ای پیر زنده دل ، از گذشت عمر افسرده مشو ؛ هرچند زمانه نیز موی ترا سپید کرده ، اما هنوز نیروی عشق که زاینده جوانیست از دلت بیرون نرفته است . "

گوته رازی را نیز برملا می کند :

" ... زیرا امروز پیرتر و جوانتر از همیشه ای . "

دلدار پیر شده است ؟

" زلیخا : آئینه بمن می گوید : " تو زیبائی " . ولی شما میگوئید : " روزی پیر خواهم شد " ! لااقل اکنون که زیبایم جمال خداوند را در چهره ام بستائید . "

صبحدم مرغ چمن با گل نوخاسته گفت

ناز کم کن که درین باغ بسی چون تو بشکفت

گل بخندید که از راست نرنجیم ولی

هیچ عاشق سخن سخت بمعشوق نگفت .

و بدینگونه است که حافظ و گوته علیرغم آگاهی از رنجش دلدار پیری را بیاد او می آورند .

" ... پیرزنان از کنج دکه ها رهگذر سالخورده را سلام گفتند و بیاد آن روزگارانم افکندند که هم سلام گوینده و هم سلام گیرنده جوان بودند و روئی شاداب داشتند " .

مگر نه اینکه دلدار را جاودانگیست تا آن روز که محشر برپا شود ؟

جاودانگی :

" اکنون ما با کشش جاودانی دلها از تو بهم پیوسته ایم ... "

دلا دائم گدای کوی او باش

به حکم آنکه دولت جاودان به .

و

در اوج ناز و نعمتی ای پادشاه حسن

یارب مباد تا بقیامت زوال تو .

و

بلا بگردد و کام هزارساله برآید .

و

قیاس کردم و آن چشم جاودانه مست

هزار ساحر چون سامریش در گله بود .

و

بتماشاگه زلفش دل حافظ روزی

شد که بازآید و جاوید گرفتار بماند .

و                                                                                                                                                               13

که بندد طرف وصل از حسن شاهی

که با خود عشق بازد جاودانه .

و

غبار خط بپوشانید خورشید رخش یارب

بقای جاودانش ده که حسن جاودان دارد .

و

تو گر خواهی که جاویدان جهان یکسر بیارائی

صبا را گو که بردارد زمانی برقع از رویت .

و

هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد بعشق .

مگر گوته به این باور نرسیده است که عشق جاودانگی می آورد ؟

" دوران میزبانی ما تنها وقتی آغاز می شود که شما از پی آسایش جاوید پای بجهان ما نهاده باشید . "

" در زندگی جاوید باید تسلیم و رضا پیشه کرد ... "

بی شک هم حافظ و هم گوته راز جاودانگی دلدار را میدانسته اند و اگر از پیری و مرگ و فنا بر زبانشان سخنی رفته بدلیل این بوده که این جاودانگی این جهانیست ، همانی که احسان طبری آن را " آن جاویدان " مینامد ، " آنی " که دلدار باید داشته باشد تا لایق عشق ورزیدن شود :

شاهد آن نیست که موئی و میانی دارد

بنده طلعت آن باش که آنی دارد .

" ... میدانی که چند هزار سال است من و تو با تنهائی دلپذیر دمسازیم و دور از چشم اغیار در باغ بهشت عمر میگذرانیم ؟ "

این جهانی بودن جاودانگی غیر از جاودانگی محض است ، و چون اینجهانیست خصوصیات این جهان را با خود دارد .

جهان :

دنیا وفا ندارد ای نور هر دو دیده .

و

جهان پیرست و بی بنیاد ازین فرهاد کش  فریاد

که کرد افسون و نیرنگش ملول از جان شیرینم .

و

جهان و کار جهان جمله هیچ بر هیچست .

و

بنشین بر لب جوی و گذر عمر ببین

کاین اشارت ز جهان گذران ما را بس .

و

جمیله ایست عروس جهان ولی هش دار

که این مخدره در عقد کس نمی آید .

و

ترا آن به که روی خود ز مشتاقان بپوشانی

که شادی جهانگیری غم لشکر نمی ارزد .

و

رهزن دهر نخفتست مشو ایمن ازو

اگر امروز نبردست که فردا ببرد .

و

مژگان تو تا تیغ جهانگیر برآورد

بس کشته دل زنده که بر یکدگر افتاد .

و

خوش عروسیست جهان از ره صورت لیکن

هر که پیوست بدو عمر خویش کاوین دادد .

و

زین قصه هفت گنبد افلاک پر صداست .

و

به چشم عقل درین رهگذر پرآشوب

جهان و کار جهان بی ثبات و بی محلست .

و

حافظا ترک جهان گفتن طریق خوشدلیست                                                                                                            14

تا نپنداری که احوال جهانداران خوشست .

و

مجو درستی عهد از جهان سست نهاد

که این عجوز عروس هزاردامادست .

گوته نیز همچون حافظ از این پیر هزاران ساله دلگرفته است :

" این پیر زال هرجائی که دنیایش نام است مرا نیز چون دیگران بفریفت . اول دینم را بربود و پس امیدم را بتاراج برد ، و آنگاه در پی دزدیدن عشقم برآمد ... اما من این بار فریب نخوردم . گنج عشقم را میان ساقی و دلدار تقسیم کردم ... " .

گوته برخلاف حافظ که شرقیست و اعمالش براساس احساس است غربی فکر می کند با دانش و منطق غرب جلو می رود و می گوید اگر چه دلدار و جهان دست در دست هم دارند و رندانه عمر معشوق میدزدند او هم رندی کرده و از عشق ساقی بی نصیب نمانده و لذت کافی را برده است . او دانش خود را می ستاید و حافظ  برخلاف او عشق را بر آن ارجح میداند .

دانش :

" روح ... بنیروی اندیشه ره بسرچشمه ابدیت برد . "

" ... از سرچشمه دانش خویش جرعه ای بخشی ... "

" ... جوانان هشیارترند ... "

" ... خاموش اندیشان ... "

گوته اندیشه را انتخاب می کند تا راهنمای او در وادی عشق باشد ، حافظ  اما با عقل و دانش و اندیشه کاری ندارد و با احساس خود جلو می رود :

طاق و رواق مدرسه و قال و قیل علم

در راه جام و ساقی مه رو نهاده ایم .

و

بس بگشتم که بپرسم سبب درد فراق

مفتی عقل درین مساله لایعقل بود .

و

نگار من که بمکتب نرفت و خط ننوشت

بغمزه مساله آموز صد مدرس شد .

و

بشوی اوراق اگر همدرس مایی

که علم عشق در دفتر نباشد .

و

بنده پیر مغانم که زجهلم برهاند .

و

ساقی بیار باده و با محتسب بگو

انکار ما مکن که چنین جام جم نداشت .

و

چیست این سقف بلند ساده بسیار نقش

زین معما هیچ دانا در جهان آگاه نیست .

و

آنکه در طرز غزل نکته بحافظ آموخت

یار شیرین سخن نادره گفتار منست .

و

ای که از دفتر عقل آیت عشق آموزی

ترسم این نکته به تحقیق ندانی دانست .

و

در خرابات بگوئید که هشیار کجاست .

و

خانه عقل مرا آتش میخانه بسوخت .

گوته هرچند غربی می اندیشد اما درآخر کار می بیند با اندیشه و علم نمیتوان از خطا دور بود :

" ... هر لحظه دستخوش خطایم ... "

و بدینسان دیوانه وار جان به آتش عشق می سپارد .

" این سخن مرا جز با عاقلان مگوئید ، زیرا عامیان بغیر نیشخند کاری نمیتوانند کرد . میخواهم زبان بستایش آن کس گشایم که درپی آتشی است تا خویشتن را پروانه وار در آن بسوزد . "

                                                                                           15

آتش :

آتش عشق و گوته :

" ... شعله مقدس آتش را همچنان درخشان نگاه دارند و راه را بر تیرگی اهریمنی ببندند ... "

" ... این گوی آتشین قبله وجود ما ... "

" ... هزاران گل سرخ ناشکفته بر سر آتش رفته ... "

" ... چه اندازه غنچه های نو رسیده که دنیائی از شور زندگی را در دل داشتند راه دیار مرگ گرفتند ... "

" آتش ... عشق نیز چون آتش است که پنهان نمیماند ... ولی آنچه از این دو دشوارتر پوشیده شود شعر شاعر است ... "

" ای حافظ ، همچنانکه جرقه ای برای آتش زدن و سوختن شهر امپراطوران کافیست ، از گفته شورانگیز تو چنان آتشی بر دلم نشسته که سراپای این شاعر آلمانی را در تب و تاب افکنده است . "

" عاشقان در تاریکی شب نیز راه کوی دلدار را گم نمیکنند . "

" شبانگاهان پنداشتم که ماه را بخواب میبینم ، ولی چون بیدار شدم خورشید طلوع کرد . "

" شمع را ندیده ای که در آتش خویش میسوزد تا نور بیفشاند ؟ "

" خورشید را بین که چسان عاشقانه در آغوش هلال جای دارد ! "

آتش عشق و حافظ :

در نهانخانه عشرت صنمی خوش دارم

کز سر زلف و رخش نعل در آتش دارم .

و

زین آتش نهفته که در سینه منست

خورشید شعله ایست که در آسمان گرفت .

و

از آن بدیرمغانم عزیز میدارند

که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست .

و

سینه از آتش دل در غم جانانه بسوخت

آتشی بود درین خانه که کاشانه بسوخت .

و

جانم از آتش مهر رخ جانانه بسوخت .

و

شراب خورده و خوی کرده میروی بچمن

که آب روی تو آتش در ارغوان انداخت .

و

با دل سنگینت آیا هیچ درگیرد شبی

آه آتش ناک و سوز سینه شبگیر ما .

حافظ معتقد است عشق دلدار اگرچه همچون آتش است اما همین آتش میتواند چراغ راهنمائی باشد برای پیدا کردن مسیر در بیابانها :

ز رقیب دیوسیرت بخدای خود پناهم

مگر آن شهاب ثاقب مددی دهد خدا را .

و

شب ظلمت و بیابان بکجا توان رسیدن

مگر آنکه شمع رویت برهم چراغ دارد .

و

در این شب سیاهم گم گشت راه مقصود

از گوشه ای برون آی ای کوکب هدایت .

در این شبهای ظلمانی که دیو و دد راهها را گرفته اند جز آتش عشق دلدار چه میتواند راهنما باشد ؟

دلبر و دیو :

پری نهفته رخ و دیو در کرشمه حسن

بسوخت دیده ز حیرت که این چه بوالعجبیست .

و

بر اهرمن نتابد انوار اسم اعظم

ملک آن تست و خاتم فرمای هر چه خواهی .

و                                                                                                                                                                16

بصبر کوش تو ای دل که حق رها نکند

چنین عزیز نگینی بدست اهرمنی .

و

در راه عشق وسوسه اهرمن بسیست

پیش آی و گوش دل به پیام سروش کن .

و

چو اسم اعظمم باشد چه باک از اهرمن دارم .

و

دیو چو بیرون رود فرشته درآید .

و

اسم اعظم بکند کار خود ایدل خوش باش

که بتلبیس و حیل دیو مسلمان نشود .

اسم اعظم کار خود می کند و این از عدالت اوست :

" پس میان اسمائ صدگانه خداوند او را بنام " عادل " بستائیم . "

" خبردارید شیاطینی که در کوه و بیابان ، میان صخره ها و دیوارها کمین کرده اند تا شکار خویش را بچنگ آرند و یکسره بدوزخش کشانند ، در جمع رهگذران سراغ که میگیرند ؟ سراغ دروغگویان و بدطینتان . "

وقتی از حافظ و گوته سوال می شود این " اشباح شبانگاهی ... " چرا کمین کرده اند جوابمان می دهند :

دام سخت است مگر یار شود لطف خدا

ورنه آدم نبرد صرفه ز شیطان رجیم .

" اگر خواهی از رهزنان نیمه راه آسوده باشی ، زر و ایمان و مقصدت را از کسان پنهان دار . " و وقتی میپرسی این چگونه ممکن است هر دو جواب میدهند :

با " ... انگشتری زمردی ... "   !!!

خاتم جم را بشارت ده بحسن خاتمت

کاسم اعظم کرد ازو کوتاه دست اهرمن .

انگشتری :

انگشتری سحرزائی که در دست یار است همانیست که بلا دور خواهد کرد و راه را روشن خواهد کرد :

گر چه شیرین دهنان پادشهانند ولی

او سلیمان زمانست که خاتم با اوست .

و

آن شد که بار منت ملاح بردمی

گوهر چو دست داد به دریا چه حاجتست .

و

دهان تنگ شیرینش مگر ملک سلیمان است

که نقش خاتم لعلش جهان زیر نگین دارد .

حافظ می گوید این انگشتری همان دل یار است که از هزار انگشتری که گاهی گم میشود کارسازتر است :

دلی که غیب نمایست و جام جم دارد

ز خاتمی که دمی گم شود چه غم دارد .

راستی چرا این انگشتر گاهگاهی گم می شود و فلسفه دزدیده شدن و گم شدن آن چیست ؟

حافظ رازی را در میان مینهد ، این راز در مورد خصوصیات دلدار است :

من آن نگین سلیمان بهیچ نستانم

که گاه گاه بر او دست اهرمن باشد

روا مدار خدایا که در حریم وصال

رقیب محرم و حرمان نصیب من باشد

همای گوی مفکن سایه شرف هرگز

در آن دیار که طوطی کم از زغن باشد

بیان شوق چه حاجت که سوز آتش دل

توان شناخت ز سوزی که در سخن باشد .

بقول خود حافظ از سوزی که در ابیات است میتوان به سوزش دل او پی برد ، یار گاهی !!! با رقیبان مینشیند :

من پیر سال و ماه نیم یار بیوفاست

بر من چو عمر می گذرد پیر از آن شدم .

و

مجمع خوبی و لطفست عذار چو مهش                                                                                                                  17

لیکنش مهر و وفا نیست خدایا بدهش .

بی وفائی :

" خاک کوی یار شدم تا مگر سایه لطف بر سرم افکند . اما دلدار از کنارم گذشت و از سایه ای نیز دریغ کرد . "

این از بی توجهی دلدار گوته و این هم از بی وفائی یار حافظ :

می مخور با همه کس تا نخورم خون جگر .

و

یا وفا یا خبر وصل تو یا مرگ رقیب

بود آیا فلک زین دوسه کاری بکند .

و

غیرتم کشت که محبوب جهانی لیکن

روز و شب عربده با خلق خدا نتوان کرد .

و

من از این طالع شوریده برنجم ور نی

بهره مند از سر کویت دگری نیست که نیست .

و

دی میشد و گفتم صنما عهد بجای آر

گفتا غلطی خواجه درین عهد وفا نیست .

و

حالیا خانه برانداز دل و دین من است

تا در آغوش که می خسبد و همخانه کیست .

و

در شگفتم که درین مدت ایام فراق

برگرفتی ز حریفان دل و دل میدادت .

و

ببین که سیب زنخدان تو چه می گوید

هزار یوسف مصری فتاده در چه ماست .

و

بلطف خال و خط از عارفان ربودی دل

لطیفه های عجیب زیر دام و دانه تست .

و

گر از سلطان طمع کردم خطا بود

ور از دلبر وفا جستم جفا کرد .

البته حافظ خود نیز میداند که این دلدار رند با همه همچون اوست :

یارب به که شاید گفت این نکته که در عالم

رخساره به کس ننمود آن شاهد هرجائی .

و شاید به دلیل همین اخلاق یار باشد که گوته جسارت می کند و از حافظ می خواهد او را نیز به خلوت یارش گذر دهد تا شاید او نیز بخت خویش را بیازماید :

" حافظا ! بگذار دمی در بزم عشق تو نشینم تا مگر در آن هنگام که حلقه های زلف پرشکن دلدار را از هم میگشائی و بدست نسیم یغماگر میسپاری ، همچون تو پیشانی تابناکش را با دیدگانی ستایشگر بنگرم و از این دیدار آئینه دل راصفا بخشم ... سپس ، ای استاد ، ترا بنگرم که چون مرغ روحت در آسمان شوق بپرواز آید ... و آنگاه نیز که در عالم بیخودی ره بدنیای اسرار بری و خبر از جلوه ذات گیری ، ترا بینم که رندانه گوشه ای از پرده ئ راز را بالا زده ای تا نقطه عشق دل گوشه نشینان خون کند و مجملی از سر نهان از پرده برون افتد . "

و بیشک حافظ این رخصت را به او نداده است تا به حضور یارش دست یابد و این باعث شده گوته بدلیل عدم نزدیکی به او در شناخت یار حافظ  اشتباهی را مرتکب شود  :

" اما ، اگر دلبران دوران تو گیسوان بلند را بنرمی شانه میزدند و بر شانه میریختند ، امروز طره های زلف زیبارخان جنگی ما پر از چین و شکن است . "

" من خود از این شیوه نو بیشتر نگرانم ، زیرا که اگر دام کهن را از تارهای نازک تنیده بودند ، امروز دامگستران با زنجیرهای گران بمیدان آمده اند . "

حال آنکه دلداران زمان حافظ نیز جنگی بوده اند و خونریز :

مرا چشمیست خون افشان ز دست آن کمان ابرو

جهان بس فتنه خواهد دید از آن چشم و از آن ابرو .

و                                                                                                                                                               18

در زلف چون کمندش ایدل مپیچ کانجا

سرها بریده بینی بیجرم و بی جنایت .

و

دوردار از خاک و خون دامن چو بر ما بگذری

کاندرین ره کشته بسیارند قربان شما .

و

فریب چشم تو صد فتنه در جهان انداخت .

البته لازم بذکر است دلدار حافظ اگر چه خونریز است  اما جهانی را به سحر می گیرد نه با شمشیر  :

ما ملک عافیت نه بلشگر گرفته ایم

ما تخت سلطنت نه ببازو گرفته ایم

تا سحر چشم یار چه بازی کند که باز

بنیاد بر کرشمه جادو نهاده ایم .

و اینجاست که با شاه شجاع ترک اینچنین سخن می گوید :

" در گیرودار میدانهای جنگ تو با ترکان و تتاران ، همه جا دعای خیر ما بصورت غزلهای دلنشین بدرقه راه تست ، زیرا که تا تو باشی ما را از گزند زمان باکی نیست . پس عمرت دراز و ملکت جاودان باد ! "

حافظ میداند شاه شجاع همچون دیگر شاهان این سرزمین ترک است اما گوته اشتباهی دیگر میکند و او را بجنگ ترکانی میفرستد که خود از آنهاست .

صبا از عشق من رمزی بگو با آن شه ترکان

که صد جمشید و کیخسرو غلام کمترین دارد .

( گفتیم که در چاپهای جدید اغلب بجای کلمه " ترکان " از کلمه " خوبان " استفاده می شود . ) .

شاید این جواب حافظ به درخواست گوته باشد که می خواست در کنار یار او بنشیند :

ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه توست

عرض خود میبری و زحمت ما میداری .

و

برو این دام بر مرغی دگرنه

که عنقا را بلند است آشیانه .

و اینگونه است که علیرغم  تمامی تلاشی که گوته می کند تا خود را راهرو و تسلیم شده راه یار حافظ نشان دهد و در این تلاش حتی صلیب از گردن یار خود می کند و دور می اندازد نمی تواند به آن دلدار رند دست یابد :

" ... تو بر گردن سیمین خود بجای آنکه گردن بند مرا آویزی ، این صلیب ناخوشایند را آویخته ای ... " .

و حرمت اعتقاد یار نگه داشتن علیرغم تفاوتها یکی دیگر از نکته هاییست که گوته از حافظ و دلدارش نیاموخت .

عیسی دمی کجاست که احیای ما کند .

و

نغز گفت آن بت ترسا بچه باده پرست

شادی روی کسی خور که صفائی دارد .

و

همیشه وقت تو ای عیسی صبا خوش باد .

و

بار غمی که خاطر ما خسته کرده بود

عیسی دمی خدا بفرستاد و برگرفت .

و

وقت آن شیرین قلندر خوش که در اطوار سیر

ذکر تسبیح ملک در حلقه زنار داشت .

و

آنجا که کار صومعه جلوه می دهند

ناقوس دیر راهب و نام صلیب هست .

و

سایه قد تو بر قالبم ای عیسی دم

عکس روحیست که بر عظم رمیم افتادست .

با این همه هم حافظ و هم گوته بر دم غنیمت دانی در حضور دلدار اعتقادی مشابه دارند :

عشرت کنیم ورنه بحسرت کشندمان

روزی که رخت جان به جهانی دگر کشیم .

و

گفت آسان گیر بر خود کارها کز روی طبع

سخت می گیرد جهان بر مردمان سخت کوش .

و

ساقیا عشرت امروز بفردا مفکن                                                                                                                         19

یا ز دیوان قضا خط امانی بمن آر .

و

هر وقت خوش که دست دهد مغتنم شمر

کس را واقف نیست که انجام کار چیست ؟

و

غم جهان مخور و پند من مبر از یاد

که این لطیفه عشقم ز رهروی یادست

رضا بداده بده وز جبین گره بگشای

که بر من و تو در اختیار نگشادست .

گوته نیز اینچنین دم را غنیمت میشمارد و از آن صحبت می کند :

" در آن دم بیاد آن افتادم که ما همه در هر مرحله از عمر خویش ، همچو حافظ شیراز در پی آنیم که دم غنیمت شماریم و از یاد گذشته نیز لذت بریم . "

" ... از این پس باید در هر مرحله از زندگی راه و رسم شاد بودن و نشاط اندوختن را بیاموخت ... ولی من این سعادت را جز در کنار حافظ شیراز نمییابم ... "

راستی گوته که هم سعدی را خوب میشناخته و هم نظامی را و هم دیگر شاعران پارسی سرا را چرا حافظ را برمیگزیند ؟

حافظ :

گوته در مورد حافظ می گوید : " .. کاش نی قلم من نیز چنین شکرافشانی تواند کرد ! "  و  " حافظا ، خویش را با تو برابر نهادن جز نشان دیوانگی نیست .  ... تو آن کشتیی ... و من آن تخته پاره ام که بیخودانه سیلی خور اقیانوسم ... با این همه ... من نیز چون تو در سرزمینی غرق نور زیستم و عشق ورزیدم ... " .

و حافظ در مورد خویش چنین می سراید :

کس در جهان ندارد یک بنده همچو حافظ

زیرا که چون تو شاهی کس در جهان ندارد .

و

در دایره قسمت ما نقطه تسلیمیم

لطف آنچه تو اندیشی حکم آنچه تو فرمائی .

و

من ارچه حافظ شهرم جوی نمی ارزم

مگر تو از کرم خویش یار من باشی .

و

من اگر باده خورم چه کارم با کس

حافظ راز خود و عارف وقت خویشم .

و

فاش می گویم و از گفته خود دلشادم

بنده عشقم و از هر دو جهان آزادم .

حافظ بنده عشق بود ، بنده عشق دلداری که تمام عاشقان عالم خواهان بندگی اویند :

غلام چشم آن ترکم که در خواب خوش مستی

نگارین گلشنش رویست و مشکین سایبان ابرو .

و

خوشم آمد که سحر خسرو خاور میگفت

با همه پادشهی بنده تورانشاهم .

و

تورانشه خجسته که در من یزید فضل

شد منت مواهب او طوق گردنم .

او معامله با دلداری کرده که همه چیزش از اوست ، حتی سخنش ، چنانکه خود می گوید بازگویه گوی اوست ، و دلدار با زبانی با او سخن گفته که حافظ آنرا میفهمیده است :

یکیست ترکی و تازی درین معامله حافظ

حدیث عشق بیان کن بدان زبان که تو دانی .

گوته نیز خواهان بندگی چنین دلداری بود و این که دستش بدامان او رسید یا نه رازیست سر بمهر .

" طالع ، در خانه ات را بکوفت و تو ناغافلانه در برویش نگشودی . اما نگران مباش ، فرشته اقبال دلی مهربان دارد و بار دگر در خانه ات را خواهد کوفت . " .

قوت شاعره من سحر از فرط ملال

متنفر شده از بنده گریزان میرفت .                                                                                                                      20

این دلدار گریزان از همچو حافظی آیا به بند کسی خو خواهد گرفت ؟

خیال روی تو در هر طریق همره ماست

نسیم موی تو پیوند جان آگه ماست

برغم مدعیانی که منع عشق کنند

جمال چهره تو حجت موجه ماست .

و

گر باد فتنه هر دو جهان را به هم زند

ما و چراغ چشم و ره انتظار دوست .

و

از آن زمان که فتنه چشمت بمن رسید

ایمن ز شر فتنه آخر زمان شدم .

و

از کران تا به کران لشکر ظلمست ولی

از ازل تا به ابد فرصت درویشانست .

کاش با آن دلدار یکی بگوید :

پادشاها لشکر توفیق همراه تواند

خیز اگر بر عزم تسخیر جهان ره میکنی .

تا شاید دوباره سعادت واقعی به انسان روی آورد ، آنگونه که در نخستین ساعات آفرینش اینگونه بوده است ، آنزمان که بقول گوته :

" ... مردمان جهان قوانین آسمان را با کلمات زمینی از خداوندان فرامیگرفتند ... " .

ز قاطعان طریق این زمان شوند ایمن

قوافل دل و دانش که مرد راه رسید .

و این شاید همانگونه که گوته با حافظ می گوید راهی برای از یاد بردن غم و درد هستی باشد :

" حافظ : ... غمهای روزانه جهان و زشتیهای روزانه آن در من و آنانکه چون من روح و معنی کلام پیمبر را دریافته اند اثر نکرد . " .

             پایان .

                                                90.01.10

منابع : 

دیوان حافظ 

دیوان شرقی گوته

نگاهی به قابلیتهای نمایشی افسانه ترکانه کوراوغلو .

نگاهی به قابلیتهای نمایشی افسانه ترکانه کوراوغلو .

کوراوغلو از آنسوی افسانه های کهن انسانهائی با تاریخ اجتماعی و فرهنگی هزاران ساله پروازکنان می آید  ، بر آسمان فرهنگ و ادب این مردمان اسطوره میشود و با دریدن پرده های فسون گرفته آنسوئی بودن و خیالواری از آسمان رویاها بر زمین گام مینهد و خاکی میشود : میشود  " روشن  " ؛ فرزند مرد کوری که چشمانش  از پس ظلم خانی ظالم دیگر طلوع خورشید را هرگز نتوانست ببیند  . چه آشناست این کورزاده آمده از رویاهای انسانی که نامش به زبان مادریش " سر تیر "  است و به زبان همسایه سرزمین اجدادیش " آشکار و هویدا  " . آری کوراوغلوئی که از اسطوره ها می آید آشنای نزدیک هر انسان عدالت دوستیست که نمونه اش را هر جائی از این کره خاکی  میتوان دید ،  و نه همانند دیگر اسطوره های دروغین  دور و دست نیافتنی ، او آشنای ظلم ستیزیست که هزاران نمونه در این سرزمین ظلم گرفته از ازل دارد ، آشنای تمامی قصه ها و یادها و خاطره ها ، نمونه ای از تمامی رادمردانی که در تاریخ این سرزمین برپاخواسته اند و بر ظلم شوریده اند ، چرا که باور داشتند آزاد آفریده شده اند  .

افسانه کوراوغلو  .

" کوراوغلو  "  قهرمان حماسی مشترک میان ترکان آذربایجان و ترکمن و  ترکیه  و اوزبک و قزاق و قرقیز و سیبریا و تاتار و با اندکی تفاوت اهالی گرجستان و تاجیکستان و ارمنستان است ، این قهرمان همچنین در بین مردم رومانی و بلغار و دیگر کشورهای اروپائی شناخته شده و آشناست . میتوان گفت روایت کوراوغلی در جغرافیای وسیعی از اروپای شرقی تا قفقاز ،  ایران ، افغانستان ، آسیای مرکزی و جنوب سیبری و برخی نقاط دیگر گسترده ‌است . در این جغرافیای وسیع روایت کوراوغلی در قالب نمونه‌های آذربایجانی ، قفقازی ، آناتولی ،  ارمنی ، گرجی ، ازبکی ،  ترکمنی ، خراسانی ، قشقایی و حتی توبولها یا گروههای تاتار در سیبری سروده شده‌است که شباهتها و تفاوتهائی با هم دارند .

افسانه کوراوغلو و قیام او نشانه ای از انقلاب خلقهای در بند است . علت آغازین این قیام کور شدن ناجوانمردانه مهتر سالخورده اسبان " حسن خان  " به نام  " علی "  ملقب به  " علی کیشی "  است که بدست حسن خان و به نوعی به خواسته  " حسن پاشا " اتفاق می افتد . علی کیشی  پسری به اسم   " روشن "  دارد که بعد از کور شدن چشمان پدر با نام  " کوراوغلو  "  نامیده میشود . کوراوغلو به ترکی یعنی کورزاده یا پسر مرد کور . برخی وجه تسمیه این اسم  را  " گووراوغلو  "   یعنی زاده پهلوان جنگجو می‌دانند ، همچنانکه کوراوغلی در زبان ترکمنی گوراوغلو تلفظ می‌شود .

کوراوغلو پس از کور شدن ظالمانه پدر به  " چنلی بئل  " پناه میبرد و بر بالای کوهی بلند آتشی می افروزد که درنهایت این آتش دودمان ظلم را با شعله های فروزانش دربرمیگیرد و میسوزاند و به خاکستر بدل میکند .علی کیشی مهتر اسبان حسن خان است ، عمر خود را در پرورش اسبهای این خان گذرانده و به پیری رسیده است .                                                   1

طرح و توطئه و پیرنگ داستان کوراوغلو  .

علی کیش مهتر اسبان حسن خانست ، او یک ایلخیچی  _  مهتر اسب  _   قهار و کار بلد شمرده میشود . روزی با گله اسبان در کنار دریاست که مشاهده میکند دو اسب نر از دریا بیرون می آیند و با دو مادیان از گله حسن خان جفت گیری میکنند و به دریا بازمیگردند ،  علی کیشی که تا آنروز همچین چیزی را نه شنیده و نه دیده است مادیانها را شناسائی میکند و زیر چشم میگیرد ، مادیانها پس از مدتی کره اسبانی لاغر بدنیا می آورند . علی کیشی سخت مواظب آن دو کره اسب است ، چرا که تجربه اش به او میگوید این دو اسب با دیگر اسبها تفاوتهائی خواهند داشت .

روزی حسن خان میزبان حسن پاشاست ، حسن پاشا آوازه گله اسبان حسن خان را شنیده است و از او میخواهد بهترینهای گله اش را به او هدیه دهد . علی کیشی از طرف حسن خان مامور میشود بهترین اسبان گله را به حضور بیاورد ، مهتر کارکشته دو کره اسب تازه به دنیا آمده را می آورد ، حسن پاشا از دیدن اسبهای لاغر و مردنی ناراحت میشود و فکر میکند او را دست انداخته اند بنابراین گلایه کنان از حسن خان جدا میشود و میرود . حسن خان عصبانی  این عمل علی کیشی  را توهینی سخت نسبت به خود  و میهمانش تلقی می‌کند و دستور می‌دهد چشمان مهتر خود را درآورند و وی را کور کنند .

روشن پسر علی کیشی که تازه جوانست و سرکش با شنیدن خبر کور شدن پدر میخواهد کاری بکند اما علی کیشی  پیر و باتجربه که دو کره اسب را در قبال کوری چشمان از حسن خان گرفته او را از هر اقدامی علیه خان خشن و بی ملاحظه برحذر میدارد و مجبور میکند به نگهداری از اسبها بپردازد ، خودش نیز  از یک تکه سنگ آسمانی شمشیری برای پسر خود سفارش می‌دهد و آنرا " میصری قلینج " مینامد و نزد خود نگه میدارد .  روشن از این کره اسبها که همان اسبهای بادپای مشهور او با نامهای "  قیرآت "   و "  دورآت  "  _  یا  بوزآت  _   میشوند نگهداری میکند .

علی کیشی پس از کور شدن به دست حسن خان با دو کره اسب همراه پسرش روشن از قلمرو خان خارج میشود  و پس از عبور از سرزمین‌های بسیار ، سرانجام در " چنلی بئل "  که کوهستانی است سنگلاخ و سخت‌گذر با راههای پیچاپیچ مسکن می‌گزیند . روشن بر اساس آموخته های علی کیشی کره اسب‌ها را در تاریکی پرورش می‌دهد و در شبی معین در " قوشابولاق "   آب تنی می‌کند و بدین گونه   " هنر آشیقی  "  در روح او  و  " قدرت پهلوانی "  در بازوهای او دمیده می‌شود . علی کیشی بعد از اینکه همهٔ سفارشها و وصایایش را به پسرش بازگو میکند و  میصری قلینج  را به کمر او میبندد دارفانی را وداع میکند و به سرای باقی میشتابد   .

روشن پدر را در کنار  قوشابولاق به خاک می‌سپارد و چنلی بئل را به عنوان پناهگاه خود برمیگزیند و  شروع میکند به گرد آوردن  افرادی در چنلی بئل ، افرادی که روشن انتخاب میکند و به آنجا می آورد با نام " کوراوغلو دلیسی " به معنای دیوانه کوراوغلو نامیده میشوند . این افراد شامل " دلی حسن "  ، " دمیرچی اوغلو "  ، " بللی احمد "  ، " هالای پوزان " ، " توخماق ووران " ، " عیسی باللی " ، " توپ داغیدان " ، " گیزیر اوغلو مصطفی بی " ، و دیگران است  . "  آشیق جنون "  نیز بعنوان دوست کوراوغلو در دهات و شهرها با ساز خود به تبلیغ راه و رسم و افکار او میپردازد و راهنمای شوریدگان و عاصیان به چنلی بئل میشود  .  

کوراغلو عاشق " نگار "   دختر زیبای   " خوتکار " سلطان استانبول میشود و او را میدزدد و به چنلی بئل می آورد و همسر2 خود میکند . کور اوغلو همچنین برای تمامی افراد خود زنانی را به عنوان همسر برمیگزیند  . او که فرزندی ندارد " ایواز " را بعنوان فرزند برگزیده و به چنلی بئل می آورد . به‌تدریج آوازه هنر کوراوغلو و افرادش  از کوهستانها می‌گذرد و در روستاها و شهرها به گوش همگان می‌رسد  .  پرچم عدالت خواهی  و مبارزه با خانهای ظالم بر بالای چنلی بئل افراشته میشود .

خانها به فکر می افتند تا کاری بکنند . علاج درد در دزدیدن قیرآت است چرا که با نبودن قیرآت کوراغلو هیچ است . به امر حسن پاشا  که بزرگ همه خانهاست   " کچل حمزه "   مامور دزدیدن قیرآت میشود  . کچل حمزه در لباس گدایان  به چنلی بئل وارد میشود و ملتمسانه میگوید از دست خان ظالمی گریخته و آنجا پناه آورده است . کوراوغلو علیرغم مخالفت یارانش کچل حمزه را مهتر قیرآت میکند چرا که او در نگهداری از اسبها مهارت خود را نشان میدهد  ، روزی از روزها آنچه که نباید اتفاق بیفتد روی میدهد ؛ کچل حمزه قیرآت را میدزدد و میبرد . کوراوغلو باید تاوان اعتماد بی جای خود را بپردازد و خود به تنهائی به دنبال قیرآت برود . کوراوغلو پس از مرارتهای بسیار و گرفتاری و در بند شدن و کشیدن سختیهای بسیار در آخر قیرآت را از حسن پاشا پس میگیرد و با خود به چنلی بئل باز میگرداند .

پس از این کار حسن پاشا تصمیم میگیرد کوراوغلو و یارانش را از بین ببرد . او با کمک خانهای دیگر و  با حمله ای همه جانبه  به چنلی بئل می آید اما کوراوغلو  با کمک مردم _  این کار بیشتر به انقلابی شبیه است  _ حاکمیت حسن پاشا را با دیگر خانها از میان برمیدارد  و شخص حسن پاشا را می آورد و در چنلی بئل به آخور میبندد  .

پس از بین رفتن حاکمیت ظالمانه حسن پاشا و برچیده شدن تومار ظلم خانها کوراوغلو افرادش را می پراکند تا چنلی بئل را ترک کنند و در دهات و شهرهای خود زندگی عادیشان را از سر بگیرند .

روزی از روزها تفنگی را نشان کوراوغلو میدهند و میگویند این سلاح جدید است و با کشتن گاوی نحوه کار آنرا نشان او میدهند . کوراوغلو بر پشت قیرآت میزند و در گوشش میخواند که : " برو در کوه و صحرا بگرد چون دیگر پس از این روزگار روزگار نامردهاست و نمیتوان مردانه جنگید "  . 

گفتگو در داستان کوراوغلو  .

داستان کوراوغلو از پس سینه به سینه آمدن شفاهی روزی روزگاری در پس فرودآمدن دستی بر سیمهای سازی " قوپوز " نام بر کلام آشیقی جاودانه نام  جاودانگی میگیرد  . نام این آشیق در هیچ دفتری بیادگار نمیماند اما هنرش برای همیشه باقی میماند . قوپوز تنها سازیست در دنیا که نوازنده آن را بر سینه خود قرار میدهد و مینوازد ؛ درست بر روی قلب خود .  اولین نشانه از این ساز بر جامهائی بجای مانده از سومرهای شوش در هفت هزارسال پیش دیده میشود . در راهیابی به گذشته داستان کوراوغلو شاید به گونه ای بتوان نام " دده قورقود " بزرگ شاعر و حماسه سرای "  اوغوزها "  را بر زبان آورد چرا که او را درست کننده قوپوز میدانند و اگر چنین باشد دیگر نمیتوان قصه کوراوغلو را به زمان " عباس شاه  " نسبت داد . میگویند دده قورقود در حضور پیامبر بزرگ خدا " اسلام  "  آورد و مسلمان شد و  دین اسلام توسط او به " آذربایجان "  آورده شد . در هر حال  تاریخ هر چه باشد این هست که آشیقهای نوازنده قوپوز داستان کوراوغلو را همراه با نواختن ساز بازگو میکنند .

آشیقها راویان این داستان بوده اند ، راویانی که هم متن داستان را با ترانه میخواندند و هم متن گفتگوها را و سپس گفتگوها را همراه با متن داستان دوباره بصورت دکلمه بازگویه میکردند . شاید بتوان گفت بازگویه کردن دیالوگهای داستان از پس3 ترانه خوانی آنها بصورت دکلمه مونولوگ گوئی آشیقها باشد ، اجرائی از متن توسط یک نفر بجای همه شخصیتهای متن داستانی  .

از اول تا آخر داستانهای بدست آمده کوراوغلو با گفتگوی اشخاص بصورت موزون و با زبان شعر مواجهیم :

                       دینلگین آقالار، دینلگین بیک‌لر

سوراریم بونلاری بیرگون اولورکی

آدام اولوپ قوچ قیراتا مینه‌نده

قیراریم بئللری بیرگون اولورکی

آراریم بیک‌لری بیرگون اولورکی

آل یاناغیم قیزیل قانا بولاندی

آخان قاندان جوشقون سولار بولاندی

دشمن نه سویله‌دی بیکیم ایناندی

آراریم بونلاری بیرگون اولورکی

                       آراریم بیک لری بیرگون اولورکی

بشنوید آقایان ، بشنوید بیک‌ها /  روزی می‌شود که حساب از این‌ها پس می‌گیرم /  مردی شده و بر قیرآت می‌نشینم /  روزی آید که کمرها درمی‌نوردم /  روزی آید که به سراغ خان‌ها می‌‌روم /  رخسار گلگونم به خون آغشته /  آب‌های جوشان به خون آلوده /  روزی می‌آید من این‌ها را می‌جویم /  روزی آید که خان‌ها را می‌جویم .

                       کوراوغلویام ،  اونو ،  بونو  بیلمزیم

 هر یئتن لکه‌یه ،  بویون ایمه‌زیم

 یاراداندان غیری کیمسه بیلمزیم

                        ایسته‌ر ،  ایری ، ایسته‌ر یامان بیل منی

من کوراوغلویم و چون و چرایی نیست مرا /  به هر ننگی سر فرود نمی‌آورم /  غیر از خدای یگانه کسی را نمی شناسم / خواهی مرا نیک بدان و یا از بدان .

                       ایگیت اولان هئچ آیریلماز ائلیندن

  ترلان اولان سونا وئرمز گؤلوندن

  یاغی آمان چکیر جومرد الیندن

                         لش لشین اوستونه قالایان منم

جوانمرد هرگز از ملت خویش جدا نمی‌شود /  شاهین امان نمی‌دهد تا از دریاچه‌ی او قویی به غارت برند /  خصم از دست جوانمردان فریاد امان سرمی‌دهد /  منم آن کس که نعش روی نعش تلنبار می‌کند .

                       کوراوغلویام قوچ کوراوغلویام ،  قوچام من

  چتیندیرکی بو مئیداندان قاچام من

  کوراوغلویام ، کوراوغلویام ، کوراوغلو

                       کوراوغلویام ، کوراوغلویام من  !                  4

من کوراوغلو هستم ، دلیرزاده‌ی دلیر /  محال است از این میدان بگریزم /  کوراوغلو هستم ، کوراوغلو .

                        منی بینادان بسله‌دی
                        داغلار قوینوندا قوینوندا
                         تولک ترلانلار سسله‌دی
                         داغلار قوینوندا قوینوندا
                         دولاندا ایگیت یاشیما
                          یاغی چیخدی ساواشیما
                          دلیلر گلدی باشیما
                          داغلار قوینوندا قوینوندا
                          سفر ائیله‌دیم هر یانا
                          دئو لاری گتیردیم جانا
                           قیرآتیم گلدی جولانا
                           داغلار قوینوندا قوینوندا

من از ابتدا در آغوش کوهستان پرورده شدم /  شاهینها در آغوش کوهستان نامم را بر زبان راندند /  چون قدم به دوران جوانی گذاشتم ، دشمن به مقابله‌ی من قد برافراشت /  پهلوانان در آغوش کوهستان گرداگرد مرا فرا گرفتند /  به هر دیاری سفر کردم ، دیوان را به تنگ آوردم  /  اسبم  « قیرآت » در آغوش کوهستان به جولان درآمد .

                        کوراوغلویام قایالاری قیرارام 

                         خالقین قیلینجی یام حاقی آرارام

                         شاهدان پادشاهدان حساب سورارام

                          اؤیقودان اؤیانان قاتیلیر منه  .

کوراوغلو هستم و صخره ها را درمی‌نوردم /  حق خلق و مردم را از پاشاها می‌گیرم /  به حساب پاشاها و خان‌ها می‌رسم / دلاوران به من می پیوندند .

در شعرهای آشیقها " دئیش "  یک نوع ترانه خوانی بین دو آشیق است که درواقع میتوان گفت نوعی گفتگوی شاعرانه است ، آشیقها در برابر هم می ایستند و در مورد مساله خاصی سوال میکنند و جواب میشنوند  . یک نمونه از صدها نمونه مشابه در داستان کوراوغلو :

آشیق جنون :

                          بورویوب عالمی شانین شوهره تین

                          دئ قوچ کوراوغلو ندن ملولسان ؟

تمامی زمین را شهرتت گرفته کوراوغلو / از چه ملولی کوراوغلو ؟ با من بگو .

کوراوغلو :

                         کوراوغلویام سوزوم چوخدور

                          سوزله ریم پیکانلی اوخدور

                          هانسی ایگیدین سونو یوخدور                                                                                                      5

کوراوغلو هستم و حرف زیاد دارم / حرفهایم همانند تیرند و پیکان / کدامین مرد بی فرزند به سر میبرد زندگی ؟

" باغلاشماق " بمعنای مسابقه دادن و " دوداق دیمز " بمعنای لب به هم نزدن  دو نوع دیگر از گفتگوهای آشیقها میباشند که با شعر و ترانه اجرا میشود .

شخصیتها در داستان کوراوغلو  .

پس از آنکه چنلی بئل خانه و پناهگاه کوراوغلو میشود آرام آرام افرادی گرد او جمع میشوند . از زن و مرد و کوچک و بزرگ . به تمامی دوستان کوراوغلو لقب دلی میدادند .

نامهائی که در داستان کوراوغلو به آنها اشاره میشود زیادست ، بعضی از آنها دوستان کوراوغلو هستند و بعضیها دشمنانش . آنچه که پیداست اینست که دشمنان او بیشتر از خانهاست و دوستانش از مردم عادی . مردم او را دوست دارند و همچون قهرمانی میدانند که باید باشد و داد آنها را از ظالمان بگیرد  . افرادیکه به چنلی بئل می آیند  و همچنین دشمنهائی که با کوراوغلو میجنگند عبارتند از :

حورو خانیم : زیبا و باوقارست . همسر ایواز میشود . / تئللی خانوم  : زیباست و با یار وفادار /  دونا خانیم :  دختر حسن پاشا . کچل حسن بخاطر او قیرآت را میرباید  / محبوب خانیم / روقییه خانیم  /   شیرین خانیم  / دونیا خانیم /   مومینه خانیم /  مهری خانیم /  مرجان خانیم /  لئیلی خانیم / زرقلم باجی .

خوجا عزیز دوست بازرگان کوراوغلو که با خریدن و آوردن قیرآت از آدمهای آسلان پاشاگرفتار شدن ائیواز و دمیرچی اوغلو را با احمد بللی به او میدهد .

علم قولو خان : خان پولدار  /  احمد تاجیرباشی /  بولو بی  /  مئهتر مرتوض /  احمدخان  /  حسینعلی خان  /  بهلول / آسلان پاشا : از خانهای بزرگست . نامرد و  حیله گر .

علی کیشی :

پدر کوراوغلوست  . پیرمردیست کاربلد که موی خود را در خدمت به حسن خان گذرانده است ، صبور است و با تجربه . او کار خود را به بهترین شکل انجام میدهد ، چه در نقش یک مهتر اسب و چه در نقش اسب شناسی خبره  . او همچنین برای پسرش  پدری خوب و دلسوز محسوب میشود  .

علی کیشی بر اساس شناخت خود از اسبان وقتی حسن خان از او میخواهد اسبهای انتخاب شده را برگرداند و اسبهای بهتری را برای میهمان حسن خان بیاورد علی کیشی نمیتواند قبول کند که اسبی غیر از دو کره اسب آورده شده را تقدیم کند چرا که او مطمئن است انتخاب درستی کرده و اگر به خواسته حسن خان مبنی بر آوردن اسبی دیگر تن دهد درواقع خیانت کرده و دورغ گفته چرا که او میداند اسبهای آورده شده واقعا بهترینند . علی کیشی به درست بودن کارش ایمان دارد .

او بدلیل برخورداری از اعتماد بنفس بالا در تشخیص درستی و نادرستی هر کاری در صحنه ای نمیتواند قبول کند استاد شمشیرساز سرش کلاه بگذارد و شمیر بدی را به او قالب کند .                                                                                       6

علی کیشی  بدلیل تجربه بالای خود  میداند در صورت مقابله روشن جوان با حسن خان مرگ با پسرش است لذا از درگیر شدن روشن با حسن خان جلوگیری میکند و او را با خود به جائی میبرد که دست خانها بدانجا نرسد و آنجا که میرسد اجازه عصیان به پسرش را میدهد .

او در زندگی غیر از سعادت پسرش چیزی نمیخواهد و برای همین راهنمای روشن است به پناهگاهی امن .

کوراوغلو :

کوراوغلو دئییر من آشیقم

آشیق دئییلم ایشیقام ...

کوراوغلو میگوید من آشیق هستم / آشیق نه که نور هستم .

" آشیق "  اگر از کلمه  " ایشیق "   باشد میشود  " نور  "  .

کوراوغلو قبل از هر چیزی آشیق است ، او باسواد است و شاعر . کوراوغلو همچنین قبل از هر چیزی  با تمامی وجودش عاشق است و دیوانه عشق  ؛ با دیدن نامه نگار بی هیچ ترسی از آنچه ممکن است روی دهد  راهی استانبول میشود ، علیرغم آنکه میداند تمامی خانها و پاشاها به خون او تشنه اند .

                     تولک ترلان قورخماز ساردان

 کؤنول آیریلماز نیگاردان

 اؤنو زورایله خوتکاردان

                        آلارام ائله آپاررام

شاهین از سار نمی‌ترسد / دل از نگار جدا نمی‌شود / اورا به زور از حاکم  /  می‌گیرم و می‌برم.

                          مائیلم گوزونه قاشینا

  دوشه‌رم تر ساواشینا

  دوروب دولاننام باشینا

                         توتارام دیله آپاررام

عاشق چشم و ابرویش هستم / جنگی خونین می‌کنم / دورِ سرش می‌گردم / با زبان خوش تو را می‌برم

                           سایمارام خوتکاری ، خانی

    قوشونا وئرمه‌م آمانی

    میدان ایچینده آل قانی

                           دونده‌ررم سئله آپاررام

اعتنایی به حاکم و خان نمی‌کنم / به قشون امان نمی‌دهم / میانه‌ی این میدان ، خون سرخ را / به سیل تبدیل می‌کنم و می‌روم

                            سنی گؤردوم عاشیق اولدوم

     درده سالدون جانیمی

     آلا گؤزلر ، نازلی سؤزلر

     قارا قاشلار، عشوه نازلار                                                                                                                 7

     جانیمی یار تؤکدو ناحق قانیمی

                            نه‌دیر اَمرون تاجداریم سروریم

تو را دیدم وعاشق شدم /  جانم را به درد آوردی /  چشم آبی و نازگو / سیه ابرو و پرعشوه و پرناز /  یار به ناحق خونِ مرا ریخت /  سرورم، تاجدارم  امر و فرمانِ تو چیست؟

                           اسگیک اولماز کوراغلونون غوغاسی

       دوشه‌ر پاشالارلا جنگی دعواسی

       استانبول شهرینده خوتکار بالاسی

                              نیگار سؤراغینا گلدیم، ها گلدیم !

غوغای کوراوغلو کم و تمام نمی‌شود /  هردم با پاشاها به جنگ و دعواست /  در شهر استانبول ، دختر حاکمی‌ست /  من به سراغ نگارخانم آمده‌ام .

کوراوغلو در یک دست ساز دارد و در دستی دیگر شمشیر .  شمشیرش برنده است و تیز . هیچ ظالمی را توان فرار از برابر شمشیر این پهلوان نیست اما با تمامی قدرت و توانائی در برابر ضعیفان دست و دلش میلرزد .  

دستی گشاد دارد و بخشنده است ، علی الخصوص برای آنهائی که ندارند .

                        دشمنین اوستونه قوش تک آلدیران

 آصلانلار دیشیندن آولار سالدیران

 خاقانـــلار باشینا ششپر چالدیران

                        قولاج قوللار بوران، کوراوغلودور !

چون شاهینی که به روی دشمن فرود می‌آید / کسی که از دندانِ شیرها ، آهو را  پس می‌گیرد /  کسی که بر سینه‌ی خان‌ها و پاشاها نیزه‌ی ششپر می‌کشد /  کسی که بازوان تنومند را درهم می‌شکند ، کوراوغلوست .

                        کوراوغلویام ، اونو ، بونو ، بیلمزیم

 هر یئتن لکه‌یه ،  بویون ایمه‌زیم

 یاراداندان غیری کیمسه بیلمزیم

                         ایسته‌ر ، ایری ، ایسته‌ر یامان بیل منی  !

من کوراوغلویم و چون و چرایی نیست مرا /  به هر ننگی سر فرود نمی‌آورم /  غیر از خدای یگانه کسی را نمی شناسم / خواهی مرا نیک بدان و یا از بدان .

                        کوراوغلویام قوچ کوراوغلویام ، قوچام من

 چتیندیرکی بو مئیداندان قاچام من

 کوراوغلویام ، کوراوغلویام ، کوراوغلو  !

کوراوغلو منم ، همچون قوچی گله ها ، سخت است  که من از میدان فرار کنم ، کوراوغلو منم من !

آدمیست که قدم به قدم بطرف پخته شدن میرود . او بی صبر است و بیقرار ، پرشور است و پر حرارت . کوراوغلو هیجان بسیاری دارد و از تحمل و تعلل در کاری که میداند باید انجامش دهد گریزانست .  قیام کوراوغلو نه به خاطر غارت و چپاول محض است و نه به خاطر شهرت شخصی و جاه طلبی یا رسیدن به حکمرانی . او تنها به خاطر خلق و آزادی و پاس شرافت انسانی می جنگد ، و افتخار می کند که پرورده ی کوهستانهای وطن خویش است .  کوراوغلو نیک می داند        8

مبارزه ای که عدالت و خلق پشتیبانش باشند چه نیرویی دارد . او به هر طرف روی می آورد خود را غرق در محبت و احترام می بیند . همین است که در میدان جنگ بدو جرئت می بخشد که با اطمینان خوانین واربابان را ندا دهد :

                          قیرآتی گتیردیم جولانا

                         وارسا ایگیدلرین میدانا گلسین

                         گؤرسون دلیلرین ایندی گوجونو

                          بویانسین اندامی آل قانا ، گلسین

                         کوراوغلو اییلمز یاغی یا ، یادا

                         مردین اسگیک اولماز باشیندان قادا

                          نعره لر چکرم من بو دو نیادا

                         گؤستررم محشری دوشمانا ، گلسین !

پاشا ! اسبم « قیرآت » را به جولان درآوردم ، اگر مرد میدانی داری گو پیش آید ! اینک ، بیاید و زور بازوی مردان بنگرد، و اندامش از خون گلگون شود . کوراوغلو بر خصم و بیگانه سر خم نمی کند ، مرد هرگز سر بی غوغا ندارد ، نعره در جهان در می افکنم و برای دشمن محشری برپا می کنم ، گو بیاید!

قدرت کوراوغلو همان قدرت توده های مردم است . قدرت لایزالی که منشأ همه ی قدرتهاست . بزرگترین خصوصیت کوراوغلو تکیه دادن و ایمان داشتن بدین قدرت است .

                          ایگیت اولان هئچ آیریلماز ائلیندن

                         ترلان اولان سونا و ئرمز گؤلوندن

                          یاغی آمان چکیر جومرد الیندن

                          لش لشین اوستو نه قالایان منم  !

جوانمرد هرگز از ملت خویش جدا نمی شود ، شاهین امان نمی دهد تا از دریاچه ی او قویی به غارت برند ، خصم از دست جوانمردان فریاد امان برمی دارد ، منم آن کس که نعش بر نعش می انبارد .

او حتی برای یک لحظه فراموش نمی کند که برای چه می جنگد ، کیست و چرا مبارزه می کند . همیشه در اندیشه ی آزادی خلق خویش است که چون بردگان زیر فشار خانها و دستگاه حکومتیان پشت خم کرده اند .                               9

                   قول دئیه رلر، قولون بوینون بورارلار

                   قوللار قاباغیندا گئدن تیرم من

آنکه برده خوانده شده لاجرم گردن خود را خم می کند ، من آن تیرم که پیشاپیش بردگان در حرکت است .

                   خالقین قیلینجی یام حاقی آرارام

                   شاهدان پادشاهدان حساب سورارام

                    اؤیقودان اؤیانان قاتیلیر منه !

کوراوغلو هستم و صخره ها را درمی‌نوردم /  حق خلق و مردم را از پاشاها می‌گیرم / دلاوران به من می پیوندند .

کوراوغلو دشمنانش را در هنگام شکستشان میبخشاید و رها میکند .

و چه روزگار بدیست که کوراوغلو را نیز روزی پیر باید دید :

تیتره‌ییر اللریم ، تور گؤرور گؤزوم

من می قؤجالمیشام ، یا زمانه می ؟

دؤلاشمیر دهاندا صؤحبتیم ، سؤزوم

من می قؤجالمیشام ، یا زمانه می ؟

توتولور مجلیسده ایگیدین یاسی

کار گؤرمور قیلینجی ، پولاد لیباسی

من می قؤجالمیشام ، یا زمانه می ؟

بئله زامان هارا ، قؤچ ایگید هارا ؟

مردلری چکیللر نامردلر دارا

باش اَییر لاچینلار ، قوغانلار سارا

                       من می قؤجالمیشام ، یا زمانه می  ؟

می‌لرزد دستانم ، تار می‌بیند چشمانم / آیا من پیر شده‌ام یا که زمانه ؟ / سخن در دهان نمی‌چرخد / آیا من پیر شده‌ام یا که زمانه ؟ / مجلسِ سوگ دلاور گرفته می‌شود / کارساز نیست شمشیر و لباس پولادین / ایام بی‌پدری و زمانه‌ی نامردی فرارسیده / آیا من پیر شده ام یا که زمانه ؟ / چنین زمانی کجا و دلاور شجاع کجا ؟ / مردان را می‌کشند ، نامردان به دار / سر فرود می‌آورند شاهین‌ها و غوغان‌ها به سار / آیا من پیر شده‌ام یا که زمانه ؟

نگار :

نگار فرزند خوتکار سلطان استانبول است . با شنیدن نام و آوازه دلاوری و بزرگی و شجاعت و دلیری کوراوغلو به او تمایل پیدا میکند و از کوراوغلو  میخواهد در صورت خواستار بودنش برای بردنش به چنلی بئل بدیدارش در  استانبول برود . نگار در عین زیبائی سخت شجاعست و قوی .

آدی نیگار  اوزو  پری : نامش نگارست و خود پریچهره ایست .                                                                           10

آلا گوزلو : چشمان نگار درشت و زیبایند .

آغ اوز : صورت سپید همچون کاغذ .

عثمان گوزلی : زیبای عثمانی .

بخاطر رسیدن به کوراوغلوی قهرمان از تمامی نعمتهای بزرگزاده بودن چشم میپوشد و قصرهای رویائی و دل انگیز استانبول را رها میکند و با کوراوغلو به چنلی بئل میرود . تنها کسیست که کوراوغلو در اوج عصبانیت  به حرفش گوش میدهد و از گفته اش سر نمیپیچد  ، و جالب اینکه این اتفاق درست از همان لحظه اول دیدارشان که کوراوغلو از مردی و سر نترسش حرف میزند روی میدهد و نگار از او میخواهد بجای دم زدن از زور و قدرتش کمی فکر کند و کوراوغلو برای اولین بار در مقابل یک نفر سر فرود می آورد و دم نمیزند .

نگار که به دلخواه از زندگی شاهانه خود دست کشیده و به چنلی بل آمده ، تنها همسر کوراوغلو نیست  –  که همرزم و همفکر او نیز هست . نگار زیبایی و اندیشمندی را با هم دارد .  پهلوانان از او حرف می شنوند و حساب می برند ، و او چون مادری مهربان از حال هیچ کس غافل نیست و طرف مشورت همگان است .     

نگار وقتی آوازه بزرگیهای کوراوغلو را میشنود در خلوت دخترانه خود او را شهسوار سوار بر اسب سفیدی میبیند که روزی خواهد آمد و او را با خود خواهد برد :                         

                        باشینا دؤندوگوم آی قوچ کوراوغلو

اگـر ایگیدسن‌سه ، گل آپـار منی

حسرتیندن یوخدور صبریم قـراریم

اینجیدیر سـراسر آه و زار منی

چنلی‌بئل اوستونده اسره‌میش نرسن

دوشمن قاباغیندا دایانان ارسن

تامام دلیلره ایگید ، سرورسن

آختارسان تاپارسان دوز ایلقار منی

من خوتکار قیزی‌یام نگـاردیر آدیم

شاه‌لارا ، خان لارا محل قویمادیم

بیر سنسن دونیادا منیم مورادیم

ایسته‌رم اوزونه ائیله‌یه ‌یار منی  .

فدای سرت شوم کوراوغلوی دلاور  /  اگر دلاوری بیا و مرا ببر /  از حسرتِ دیدارِتو صبر و قراری برایم نمانده /  این آه و زار مرا رنج می‌دهد /  در چنلی‌بئل مرد شجاع و پرخروشی /  و در مقابل دشمن استوار /  بر تمام دلیرانت سروری /  ای وفا کننده به عهد ، اندکی بگردی پیدایم می‌کنی /  من دختر حاکمم نامم نگار است /  هرگز شاهان و خان‌ها را اهمیتی ندادم / فقط تویی در این جهان مراد و مونسِ من /  مرا یار و همراه خود کن .  

                         آمرود آغاجی هاچا

  الیم دولاشدی ساچا

  بیر کوراوغلو ایسته‌رم

                          منی گوتوره قاچا                                                                                                                           11

درخت گلابی ، دوشاخه /  دستم رفت لای گیسوها / یک کوراوغلوی دلیری می‌خواهم / تا مرا بردارد و ببرد .

در بدی ایام و آن زمانیکه همه از هم دست شسته اند نگار همه را آرام میکند  و اوضاع را به حال اول برمیگرداند . نگار  شوخ است و گاهی با شوخیهایش کوراوغلو را براه می آورد و از عصبانیتش  ، غرور و خودبینیش  میکاهد .

نگار دلرحم است و با زخمی شدن هر کدام از دلی ها گریه سر میدهد .

                          آغلاما آلا گوز نیگار .

گریه نکن نگار خوش نگاه من !

او دلش فرزندی میخواهد که ندارد :

                         نئجه باخیم ائو _ ائشیگه

                         یارالی کونلوم اوشویه

                         توز بوروموش بوش بئشیگه

                         شیرین لایلا چالان یوخدور

                         چنلی بئلی گوللر بزه ر

                         گوللر سارالسا کیم اوزه ر

                         هر قوش بالاسینان گزه ر

                         نییه سنین بالان یوخدور ...

چطور به خانه و کاشانه نگاه کنم ؟ / دل زخمی ام یخ میزند ؟ / چطور به گهواره خاک گرفته نگاه کنم ؟ / کسی که لالائی زیبا بخواند نیست / گلها چنلی بئل را زینت میدهند / چه کسی گلهای پژمرده را دوست دارد ؟ / هر پرنده ای با فرزند خود پرواز میکند / چرا تو بچه ای نداری ؟

و اینجاست که برای اولین بار کوراوغلو گریه میکند .

ایواز  :

جوان و زیبا و پهلوان . از ترکمنهاست . کوراوغلوی بی فرزند او را فرزندخوانده خود میکند و همچون پسری در کنار خویش نگهش میدارد .

                     لاچین کیمی گویده سوزه ر

                      نامردلرین باغرین ازه ر ...

همانند لاچین بلندپروازی در آسمانها میچرخد / دمار از روزگار نامردان درمی آورد .

                           گوزه للرین پئشوازا گله ر

                           دوغان آنا قدرین بیله ر

                        آلنین آچیق اوزون گوله ر

                        نه شیرین دیر سویون ائیواز ...                                                                                                   12

چشمان قشنگت همیشه به پیشواز می آیند /  مادرش قدرش را میداند / پیشانیت بلندست و رویت خندان / چه شیرینی تو ائیواز من .

                           ائیوازیم بنزه ر لاچینا

                           سونالار حئیران ساچینا

                           وئرمه رم چینه ماچینا

                           ائیوازی پئشواز ائیله یین ...

ائیواز من شبیه لاچینست / اردکها حیران گیسوانش هستند / او را به چین و ماچین نمیدهم / به پیشواز ائیوازم بروید .

                          سن یوسف کنعانسان می ؟

                          پاشاسان می ؟ سولطانسان می ؟

                           ملیک سن می ؟ اینسانسان می ؟

                           کیمه چاتار سویون ائیواز ؟

تو یوسف کنعانی ؟ / پاشائی یا سلطان ؟ / فرشته ای یا انسان ؟ / نسبت به کی میرسد ائیواز ؟

آنجا که کوراوغلو پهلوان ایواز را از پدرش می گیرد و با خود به چنلی بئل  ( بذ مه آلود )  می آورد و سردسته ی پهلوانان می کند ، گویا همان واقعه نخستین بر خورد جاویدان و بابک است که جاویدان وی را جوانی با استعداد تشخیص می دهد در هنگام فروش دامهایش ؛ بابک جوان را از مادرش گرفته و به کوهستان می برد و او را سردسته ی قیامیان میکند .

دلی حسن :

دلی حسن اولین فردی است که با کوراوغلو پس از مستقر شدنش  در چنلی بئل روبرو شده  و با او  درگیر میشود . فردیست پهلوان و قوی و دلاور . کارش راهزنیست . از تاجران و خانها میدزدد و به ندارها میبخشد . علی کیشی از آوازه او با کوراوغلو سخنها گفته است و کوراوغلو میخواهد او را از افراد خود کند . پس از آنکه کوراوغلو او را در مبارزه تن به تن شکست میدهد از کوراوغلو مهلت میخواهد زننده بماند و تا آخر عمر در خدمتش باشد ، برای اثبات دوستیش تمامی اموالی را که از بازرگانان گرفته تقدیم کوراوغلو میکند  . او از نزدیکترین دوستان کوراوغلو میشود و تا لحظه آخر در رکابش باقی میماند  . مشاور ارشد و مورد اعتماد کوراوغلوست و در تمامی کارها راهنمای اوست و زمانیکه کوراوغلو نیست جانشینش در چنلی بئلست .

                          دوشمنه قیلینج چکمه‌یه

    باشلاری بیچیب تؤکمه‌یه

     پاشالار قددی بوکمه‌یه

                           گلدی ده‌لیلر، گلدی

برای شمشیر زدن به دشمن / بریدن وریختن سرها / خم کردن قامت پاشاها / آمد دلاورانم ، آمد .                         13

بللی احمد :

جوان و پهلوان . با سخاوت و دست گشاده . سفره اش همیشه برای محتاجان باز بوده است . سری نترس دارد  و تیزبین است . او اولین کسیست که از راز نگار و از تمایلش به کوراوغلو آگاه میشود و از او برای کوراوغلو خبر میبرد .  رازنگهدارست و محکم و با اراده ، با هیچ ترفندی زبانش باز نمیشود  .

                          ایگیدین کسمه‌ز غوغاسی

   همیشه اولار داعواسی

   کوراغلونون قوچ آرخاسی

                            گلدی دلیلر، گلدی

غوغای دلاور قطع نگردد /  همواره به جدال است /  پشتیبانان جنگنده‌ی کوراوغلو / آمد دلاوران ، آمد .

جائی به کوراوغلو میگوید  : من به خاطر گرسنگی یا از ترس جان نیامده ام . من جوانمردم .

دمیرچی اوغلو :

صنعتکارست . آهنگری را از پدر به ارث برده است  . قدرت بازوانش حتی از کوراوغلو نیز بیشتر است . مردانه می ایستد و مردانه هماورد میطلبد . در جنگ ناامید نمیشود و میدان را رها نمیکند .

                           مرد یولوندا باشدان جاندان کئچرم

                           یاغی دوشمن غضبیندن قورخمارام

در راه مردان از سر و جانم میگذرم / از غضب دشمنان یاغی ترسی بدل راه نمیدهم .            

                          آج قورد کیمی دوشمن اوسته اولارام

همانند گرگ گرسنه ای بر سر دشمنان نعره میکشم .

                          دمیرچی اوغلویام قورخمارام مرددن

آهنگرزاده ام  از مرد نمیترسم .

                           دمیرچی اوغلویام یالان گلمز دیلیمه

                            اولر عجم اوغلو گئتمز بو یئردن !

آهنگرزاده ام دروغی بر زبانم جاری نمیشو / در جنگ فرزندان عجم میمیرند اما فرار نمیکنند .

گیزیر اوغلو مصطفی بی :

مرد میدان و مرد روزهای سختست  . با صلابت و پر قدرت . بی آنکه کوراوغلو دستی برای کمک خواستن دراز کند بدلیل دشمنی با خانها او را یاری میدهد . یک بار برای در ترازو قرار دادن قدرت خود با قدرت کوراوغلو راه بر او میبندد .

کوراغلو در موردش میگوید :                                                                                                                            14

                          بیرآتی وار آلا پاچا

                          آمان وئرمیر قیرآت قاچا

اسبش _  آلاپاچا  _  مجال نمیدهد قیرآت از برابرش فرار کند .

تنها کسی که توانست کوراوغلو را از اسب بر زمین اندازد ،  با دیدن قدرت کوراوغلو با او دوست میشود .

                          الده شئش پری قالخانی

                          یاغی‌یا وئرمز آمانی

                           اؤلدورمه‌یه بئی پاشانی

   گلدی دلیلر، گلدی  .

گرز و سپر به دستشان/ به یاغی امان ندهند/ برای کشتن بیگ و پاشا/ آمد دلاورانم، آمد.

عیسی باللی  :

                          کوراوغلو اؤنونده مردانا دوران

                            بنؤشه بیغلارین دالیندا بوران

     بیر الینده یئددی ایفچین نال قیران

                         بوگون عیسی باللی بوردا گرکدی  !

آنکه در مقابل کوراوغلو می‌ایستد / آنکه سبیل‌های بنفشِ خود را تاب می‌دهد / آنکه با یک دست هفت جفت نعل فولادی را می‌شکند / عیسی باللیست که باید امروز ایجا باشد .

هالای پوزان /  توخماق ووران  /  کانکان اوغلو  :

                          یاغی‌لارا اؤلوم یازان گلیبدی

                          دوشمن‌لره قبیر قازان گلیبدی

   کانکان اوغلو ، هالای پوزان گلیبدی

                          چنلی‌بئله توخماق ووران گلیبدی !

ابلیس مرگ به سراغ یاغیان آمده است / گورکن دشمنان آمده است / « کانکان‌اوغلو »  و  « هالای‌پوزان » آمده است /   « توخماق‌ووران » به چنلی‌بئل آمده است  .

توپ داغیدان  /  تانری تانیماز /  دلی مئهتر /  گورجو ممد / کوسا صفر :

                          قوربانام مردین آدینا

   دوستونو سالار یادینا                                                                                                                          15

    بوگون یئتر ایمدادینا

                           گلدی دلیلر، گلدی

فدای نام هرکه مرد هست / که دوستش را به یاد می‌آورد / امروز برای یاریِ سرکرده / آمد دلاوران ، آمد.

آشیق جنون :

خوش صداست و صریح الهجه . بین مردم میگردد و افکار و راه و رسم کوراوغلو را تبلیغ میکند . ائیواز را او به کوراوغلو معرفی میکند  . در برابر خانها از کوراوغلو تعریف میکند و زندانی میشود اما از تعریف او دست برنمیدارد .

حسن خان :

خانی که پدر کوراوغلو در خدمت اوست نامش حسن خانست . او دهن بین است و خشن و بی ملاحظه . حسن خان که جایگاه بالای خود را دلیل برتری میداند از شنیدن دلایل درست علی کیشی مبنی بر درست بودن انتخاب اسبها خودداری میکند و قبول نمیکند که اسبهای پیشکش شده واقعا بدرد بخور باشند . حسن خان قسی القلب است و دستور میدهد چشمان علی کیشی را کور کنند .

حسن پاشا :

حسن پاشا بزرگترین خان منطقه است و طراح اصلی دشمنیها با کوراوغلو . ترسوست و در عین حال خشن و بی رحم . چشمان پدر کوراوغلو بخاطر او کور میشود . کوراوغلو در نهایت او را به چنلی بئل میبرد و به آخور میبندد . حسن پاشا شاید نمادی باشد از تمامی حاکمان زورگوی جهانی که دوست دارند به هر طریقی هست و با هر ترفندی بر راس کار بمانند و مردم را زیر سلطه خود داشته باشند . قیام کوراوغلو علیه او قیام علیه استبداد و انحصارخواهیست .

کئچل حمزه :

در هیچ جمعی به حساب نمی آید . کفش دزد مسجدهاست  . شکمش را میگرداند . باهوشست و دغلباز . با مظلوم نمائی و خوش خدمتی دل کوراوغلو را بدست می آورد و مهتر اسبش میشود . دورآت را میدزدد و میبرد و وقتی کوراوغلو برای یافتن اسبش از پی او میرود با کلک و حیله قیرآت را از کوراوغلو میگیرد و برای حسن پاشا سوغاتی میبرد تا او دخترش را به نکاح این مرد کچل بدقیافه درآورد .

عرب ریحان :                                                                                                              16

پر زور ، جوان و با قدرت اما در مبارزه نامرد است  . 77 فن بلدست . دوبار با کوراوغلو روبرو میشود و با او میجنگد .

قیرآت :

میتوان گفت قیرآت بیشتر از آنکه اسب کوراوغلو باشد روح پهلوانی اوست :

                          جانیم قیرآت گوزوم قیرآت !

قیرآت چشم و جان من است !

کوراوغلو اگر قرارست در جنگی پیروز شود باید که بر پشت قیرآت نشسته باشد .  

                           قیرات کوراوغلونون، وورار الی دیر

    قیرات کوراوغلونون، قاچار ایاغی

                           وار گونونده قیرات اونون یولداشی

                           های گونونده قیرات اونون دایاغی

قیرآت دستِ بزنِ کوراوغلوست /  قیرآت پای گریز کوراوغلوست /  به روز فراخ قیرات دوست و همدم اوست /  و به روز تنگدستی تکیه‌گاه او .

                          اوجا داغ باشیندا یئل کیمی اسه ر

                       دار گونده منه اوره ک قیرآتیم

                          بیر آیلیق منزیلی بیرگونده کسه ر

                          کوهله ن بسله میشم قیرآتیم

بر قله های بلند همانند نسیمی میوزد / در روز بدی دلم به محکم شود / منزل یک ماهه را در یک روز میرود / قیرآتم را پرورش داده ام من !

                          آرخا قاری دوشمن قاباغیم اوچوروم

                           آپار چنلی بئله منی قیرآتیم

                           سنه سیغینمیشام قورتار بو داردان

                           آپار چنلی بئله منی قیرآتیم  .

پشت سر دشمن روبرو دره هولناک / من را به چنلی بئل ببر قیرآتم / به تو پناهنده شده ام از این بدی اوضاع /  من را به چنلی بئل ببر قیرآتم .

کشمکش :

انسان با خود / با جامعه  /  انسانها با هم / جامعه ها با هم / انسان با طبیعت /  با سرنوشت .

بند بند حماسه ی کوراوغلو از آزادگی و مبارزه و دوستی و انسانیت و برابری سخن می راند ، درواقع تمامی آنچیزی که17 ظلم و انحصارطلبی حاکمان ستمگر و ظالم در برابرش می ایستد .  

در ایران داستان پهلوانی های کوراوغلو در آذربایجان بسیار مشهور است . از نظر تاریخی شاید بتوان گفت  این داستانها از وقایع زمان شاه عباس و اوضاع اجتماعی آن دوره سرچشمه می گیرد .
تحرکات جهانی قرون 14 به بعد میلادی  و برنامه ای که برای فروانداختن امپراطوری بزرگ اسلام که عثمانی در راس آن بود باعث شد در ایران نیز صفویه بر سر کار آید ، حکومتی که سرآغاز حرکت ایران به سوی ایرانی با زبان رسمی فارسی بود . این دوران  دوران شکفتگی آفرینش هنری در تمامی زمینه ها و  مخصوصاً شعر آشیقی   ( آشیق شعری )  در زبان ترکی است . وقایع سیاسی اواسط قرن  16، علاقه و اشتیاق زیاد و زمینه ی آماده یی برای خلق آثار فولکلوریک در زبان ترکی  ایجاد کرد .
شاه عباس اول با انتقال پایتخت به اصفهان و جانشین کردن تدریجی زبان فارسی به جای زبان ترکی آذربایجانی  در ایران حرمت زبان ترکی را شکست و مبارزه یی پنهان و آشکار میان شاه عباس و آذربایجان ایجاد شد . این مبارزات به شورش ها و قیام هایی که در گوشه و کنار آذربایجان درمی گرفت نیرو می داد .  و لاجرم مالیاتها سنگین تر می شد و ظلم خوانین کمر مردم را می شکست ...
وقایع تازه  برای آشیق ها که ساز و سخن خود را در بیان آرزوها و خواستهای مردم به خدمت می گمارند « ماده ی خام » تازه ای شد .
آشیق نوازنده و خواننده ی دوره گردی است که با ساز خود در عروسی ها و مجالس جشن روستاییان و قهوه خانه ها  _  گاهی همراه دف و سرنا  _ می زند و می خواند و داستانهای عاشقانه و رزمی و فولکلوریک می سراید . آشیق ها شعر و آهنگ تصنیفهای خودشان را هم خود درست می کنند .
در دوران جنگهای خونین ایران و عثمانی به سال 1629 شورش همبسته ی فقیران شهری و دهقانان در طالش روی داد که شاه عباس و خانهای دست نشانده اش را سخت مضطرب کرد . شورشیان مال التجاره ی شاه عباس و خانها ، و مالیات جمع آوری شده و هر چه را که به نحوی مربوط به حکومت می شد به غارت بردند و میان فقیران تقسیم کردند . حاکم طالش ساری خان به کمک خوانین دیگر ، شورش آن نواحی را سرکوب کرد .
در قاراباغ مردی به نام میخلی بابا دهقانان آذربایجانی و ارمنی را گرد خود جمع کرد و به مبارزه با خانخانی و خرافات مذهبی پرداخت .  وی با یاران خود در یکایک روستاها می گشت و تبلیغ می کرد و روستاییان به امید نجات از زیر بار سنگین مالیاتها و ظلم خوانین و به قصد دگرگون کردن وضع اجتماعی ، به گرد او جمع می شدند .
نهضت میخلی بابا آهسته آهسته قوت گرفت و آشکار شد و در سراسر قاراباغ و ارمنستان و نواحی اطراف ریشه گسترد و تبلیغ نهانی او بناگاه به شورشی مسلحانه مبدل شد .
در جنوب غربی آذربایجان اوضاع درهم تر از این بود . قیام جلالی لر ( جلالیان )  سراسر این نواحی را فرا گرفته بود . طرف این قیام ، که بیش از سی سال دوام یافت ، از یک سو سلاطین عثمانی بود و از یک سو شاه عباس و در مجموع ، خان ها و پاشاها و فئودال ها و حکام دست نشانده ی حکومت مرکزی بود .
در گیرودار همین رویدادهای سیاسی و اجتماعی بود که آفرینش های هنری نیز گل کرد و به شکفتگی رسید و سیماهای حماسی آذربایجان از ساز و سوز آشیق ها بر پایه ی قهرمانان واقعی و حوادث اجتماعی بنیان نهاده شد و نیز همچنان که همیشه و در همه جا معمول بوده است قهرمانان ادوار گذشته نیز با چهره های آشنای خود در جامه های نو بازگشتند و با قهرمانان زمان درآمیختند .                                                                                                                                          18
سیمای تابناک و رزمنده و انسانی کوراوغلو از اینچنین امتزاجی بود که به وجود آمد .
داستان زندگی پرشور " توفارقانلی آشیق عباس " که شاه عباس عروسش را از حجله می رباید و او تک و تنها برای رهاندن زنش پای پیاده به اصفهان می رود ، در حقیقت تمثیلی از مبارزه ی آشکار و نهان میان ترکان آذربایجان  و شاه عباس است . شاه عباس قطب خان خانی عصر و نماینده ی قدرت، و عاشق، تمثیل خلق سازنده ای است که می خواهد به آزادگی زندگی کند .
ناگفته نماند که سیمای شاه عباس در فولکلور آذربایجان به دو گونه ی مغایر تصویر می شود . یکی بر اینگونه که گفته شد ، و دیگری به گونه ی درویشی مهربان و گشاده دست که شب ها به یاری گرسنگان و بیوه زنان و دردمندان می شتابد .
داستان کوراوغلو و آنچه در آن بیان می شود تمثیل حماسی و زیبایی از مبارزات طولانی مردم با دشمنان داخلی و خارجی خویش ، از قیام جلالی لر و دیگر عصیانهای زمان در دو کلمه : قیام کوراوغلو و دسته اش ، قیام بر ضد فئودالیسم و شیوه ی ارباب و رعیتی است  .  در عصر اختراع اسلحه ی آتشین در نقطه ای از آسیا  ، که با ورود اسلحه ی گرم به ایران پایان

می یابد .
آنچه در داستان مطرح شده است به خوبی نشان می دهد که داستان کوراوغلو به راستی بر اساس وقایع اجتماعی و سیاسی زمان و مخصوصاً با الهام از قیام جلالی لر خلق شده است ، نام های شهرها و روستاها و رودخانه ها و کوهستانها که در داستان آمده ، هر یک به نحوی مربوط به سرزمین و شورش جلالی لر است . بعلاوه بعضی از بندهای  ( « قول » در اصل )  داستان مثلا سفر توقات و سفر ارزنجان ، شباهت بسیاری دارد به حوادث و خاطراتی که در کتابهای تاریخ ضبط شده و در اینجا صورت هنری خاصی یافته است . از طرف دیگر نام ها و القاب آدم های داستان به نام و القاب جلالی لر بسیار نزدیک است .
مورخ ارمنی مشهور تبریزلی آراکل  ( 1670 -  1602 )  در کتاب مشهور خود " واغارشاپاد تاریخی " در صفحه ی 86 جوانانی را که به سرکردگی کوراوغلو نامی قیام کرده بودند چنین نام می برد : « کوراوغلو ... این همان کوراوغلو است که در حال حاضرآشیق ها ترانه های بی حد و حساب او را می خوانند ...  گیزیر اوغلو مصطفا بگ که با هزار نفر دیگر قیام کرده بود ... و این همان است که در داستان کوراوغلو دوست اوست و نامش زیاد برده می شود . اینها همگی جلالی لر بودند که بر ضد حکومت قیام کرده بودند » .
اما کوراوغلو تنها تمثیل قهرمانان و قیامیان عصر خود نیست . وی خصوصیتها و پهلوانی های بابکیان را هم که در قرن نهم به استیلای عرب سر خم نکردند ، در خود جمع دارد . ما به خوبی سیمای مبارز و عصیانگر بابک و جاویدان را هم که پیش از بابک به کوه زده بود در چهره ی مردانه ی کوراوغلو می شناسیم .
آنجا که کوراوغلو ، پهلوان ایواز را از پدرش می گیرد و با خود به چنلی بل می آورد و سردسته ی پهلوانان می کند ، ما به یاد جاویدان می افتیم که بابک را از مادرش گرفت و به کوهستان برد و او را سردسته ی قیامیان کرد .
کوراوغلو پسر مردی است که چشمانش را حسن خان درآورده و جاویدان نیز مادری دارد که چشمانش را درآورده اند . احتمال دارد که بابک ، مدت های مدید برای فرار از چنگ مأموران خلیفه به نام ها و القاب مختلف می زیسته و یا به چند نام میان خلق شهرت می داشته و بعدها نیز نامش با نام کوراوغلو در هم شده سرگذشت خود او با وی درآمیخته .
باید گفت داستانهای دده قورقود که داستانهای فولکلوریک و حماسی قدیمی تری هستند ، در آفرینش داستانهای کوراوغلو بی تأثیر نیست .
روابط اجتماعی چنلی بل روابطی عادلانه و به همگان است. آنچه از تاجران بزرگ و خانها به یغما برده می شود در اختیار19 همه قرار می گیرد. همه در بزم و رزم شرکت می کنند. کوراوغلو هیچ امتیازی بر دیگران ندارد جز این که همه او را به سرکردگی پذیرفته اند، به دلیل آنکه به صداقت و انسانیتش ایمان دارند.
حتی کوراوغلو به موقع خود برای پهلوانانش عروسی نیز به راه می اندازد. زن های چنلی بل معمولا دختران در پرده ی خان هایند که از زبان عاشق ها وصف پهلوانی و زیبایی اندام پهلوانان را می شنوند و عاشق می شوند و آنگاه به پهلوانان پیغام می فرستند که به دنبالشان آیند. این زنان، خود، در پهلوانی و جنگجویی دست کمی از مردان خویش ندارند.

گره افکنی و پیچیدگی .

داستان کوراوغلو از بندهای مختلفی تشکیل شده است ، تقریبا 18 بند و یا در اصل 18 قول را گرد آورده اند . هر داستان برای خود شروع و میانه و پایانی مستقل دارد ، در هر داستان با بسته شدن  تعدادی گره آرام آرام به نقطه اوج نزدیک شده و در نهایت با آخرین بحران به نقطه اوج میرسیم و گرهها گشوده میشوند ، و اگر تمامی داستانها را پشت سر هم بیاوریم و آنها را یک داستان در نظر بگیریم در حالت کلی با کور شدن علی کیشی پدر کوراوغلو بدست حسن خان اولین گره داستان زده میشود ، گره های بعدی با فرار پدر و پسر و پناه گرفتنشان در چنلی بئل ، آمدن افراد مختلف بدانجا ، دزدیده شدن قیرآت توسط کچل حمزه ، پیدا شدن اسب و آمدن حسن پاشا برای نابود کردن قدرت چنلی بئل ادامه می یابد و در نهایت با اسارت حسن پاشا بدست کوراوغلو و بسته شدنش به آخور به انتهای دوران خانخانی میرسیم که درواقع با پیروزی کوراوغلو داستان تمام میِشود .

بحران .

میتوان این بحرانها را در داستان کوراوغلو مشاهده کرد :

زمانیکه حسن خان از علی کیشی میخواهد بهترین اسبها را برای پیشکش کردن به میهمانش حسن پاشا برای او بیاورد .

وقتی که کوراوغلو از کور شدن پدرش آگاه میشود .

زمانیکه نامه نگار بدست کوراوغلو میرسد .

در هر آشنائی و آمدن هر یک از دلیها به چنلی بئل با بحرانی روبرو هستیم .

وقتیکه ائیواز با کوراوغلو دیدار میکند و از قصد او مبنی بر بردنش به چنلی بئل آگاه میشود .

زمانیکه حسن پاشا از کچل حمزه پیشنهاد دزدیدن قیرآت را میشنود .

وقتیکه کوراوغلو میفهمد دورآت را ربوده و برده اند .

زمانیکه کوراوغلو میفهمد حسن پاشا به چنلی یورش آورده است .

تعلیق .

در هر داستان آشیقها با کشانیدن داستان به شاخه های فرعی تعلیقهای زیبائی را بوجود می آورند . در داستان ربوده شدن20 قیرآت توسط کچل حمزه تعلیق به زیبائی خواننده یا شنونده را درگیر میکند که آیا کوراوغلو خواهد توانست اسبش را پس بگیرد . در داستانی که به مرگ و زنده بودن ائیواز پرداخته میشود نیز از عنصر نمایشی تعلیق بخوبی استفاده شده است .

اوج .

اوج داستان زمانیست که حسن پاشا برای نابودی چنلی بئل با تمامی قوا و بهمدستی تمامی خانها بدانجا قشون میکشد و در برابر او کوراوغلو و افرادش جانانه مقاومت میکنند و در نهایت با شکست دادن حسن پاشا و به آخور بستن او توسط کوراوغلو اهالی چنلی بئل پیروزی را جشن میگیرند .  

البته هر داستان برای خود اوجی دارد .

زمان و مکان .

در داستان کوراوغلو هر بند  یا از چنلی بئل شروع میشود و یا بدانجا ختم میشود .

زمان هر قصه متفاوت است و از چند روز تا چند هفته و چند ماه بطول می انجامد . اما با یکی بودن موضوع داستانی هر بند و منتهی شدن تمامی قصه ها به شخصیت خاص کوراوغلو میتوان گفت یکی از اصلیترین وحدتها یعنی وحدت موضوع  رعایت میشود . 

زبان و لحن .

داستانهای کوراوغلو را میتوان از بهترین آثار شکل یافته در زبان قدرتمند ترکی دانست . اشعار و سرودهای کوراوغلو در طول زمان الهام بخش نویسندگان بسیاری بوده است .

ادبیات شفاهی و آشیقی آذربایجان به علت مردمی بودن توانسته‌است بالندگی خود را بسیار خوب حفظ کند . داستان‌های کاملی چون کوراوغلو و آسلی و کرم با سوژه‌های بسیار متفاوتی به طور زنده توسط هنرمندان مردمی پدید آمده‌اند . این داستان‌ها برای اولین بار در قرن بیستم به صورت کتبی در آمده و مانند بسیاری از آثار ادبی جمع‌آوری شده‌اند .

^{اسطوره که بازتاب تفکر انسان درباره ی هستی و جهان است با بن مایه های افسانه ای و با بادبان های برافراشته ی خیال ، سفری به مافوق الطبیعه را با گریز از واقعیت پی می گیرد که در آن تصویری از اخلاق ودین رابازندگی و ماهیت آن پیوند می زند . اسطوره با ریشه در زبان ، سیال گونه عصرها را در می نوردد و با همه ی سحرانگیزی اش ، تاریخ را متبلور ساخته و سرمشقی راستین برای رفتار انسان می شود .  رفتاری که در جوامع نوین نمودی پر رمز و راز دارد و فهم مضامین‌اسطوره ای آن به دشواری امکان پذیر است .  با نگاهی به گونه های اسطوره که اسطوره های آیینی ،  بنیادی ، کیشی ،  شخصیت و جهان پس از مرگ را شامل می شود ،  در     21}

^{فرهنگ آذربایجان با اوج خیال و ظرافت اندیشه ای روبروییم که با توسل به انگاره ها و نمادها زبان اسطوره به سخن در می اید و منشوری متجلی می شود که در آن تخیل و رؤیا، پل رنگینی می شود که شگرفی های تفکر انسان در تمدن های مختلف را به هم می پیوندد .}

در میان انواع مختلف ادبیات فولکلوریک ، قصه ها و افسانه های آذربایجان و به طور کلی داستان های عامیانه آذربایجان به این دلیل که جز کهن ترین و زیباترین این داستان ها و از دید مضمون جز بهترین و پر محتواترین داستان ها می باشند ، ارزش و جایگاه ویژه ای در جهان دارند . در این داستان ها تصاویر روشنی از جهان بینی ، طرز تفکر و خصوصیات ملی و آداب و رسوم و معیشت مردم آذربایجان در اعصار مختلف تاریخ ارائه می شود . تنوع موضوعات و قدمت تاریخی و وسعت اطلاعات ارائه شده در این داستان ها، آذربایجان را به عنوان یکی از مهم ترین کانون های آفرینش و تاثیرگذار داستان های عامیانه در جهان معرفی کرده است . داستان های عامیانه در ادبیات فولکلوریک مردم آذربایجان با همه گوناگونی و تنوع ظاهری دارای جنبه های مشترک و یکسانی می باشند . بیشتر این داستانها توسط سخن پردازان و نوازندگان هنرمند و چیره دستی که در گذشته اوزان نامیده می شدند و امروزه به نام آشیق شناخته می شوند نقل می گردند و به همراهی آهنگ دل نواز و سحرآمیز آلت موسیقی ویژه ای مرسوم به قوپوز( ساز ) روایت می گردند . همه ی این داستان ها از دو قسمت نظم و نثر تشکیل یافته اند که معمولاً بخش های روایتی نثر و بخش های مربوط به گفتگوی دو شخصیت داستان به صورت نظم در آمده است و همچنین باید اضافه کرد که نثر آن توسط آشیق نقل می گردد و بخش های منظوم آن را نیز آشیق با همراهی سازش می خواند . از لحاظ مضمون داستان های فولکلوریک آذربایجان به دو دسته کلی تقسیم می شوند : دسته اول داستان های اسطوره ای ، حماسه ای و قهرمانی می باشند که در آن ها مبارزات خلق به خاطر آزادی و وطن به تصویر کشیده شده است . اغلب این آثار تنها به توصیف رشادت های یک قهرمان کفایت نمی کنند و مبارزات عموم خلق را منعکس می کنند . داستان های دده قورقود ، کوراوغلی ، قاچاق نبی از نمونه های بارز این دسته می باشند . دسته دوم داستان های عاشقانه می باشند که از مهم ترین آن ها می توان عاشیق غریب ، طاهر میرزا ، اصلی و کرم، شاه اسماعیل ختایی و... اشاره کرد . نکته ی بسیار مهم و قابل توجه که می توان ذکر کرد این است که هیچ کدام از داستان های ذکر شده در بالا ، در طول تاریخ نام هیچ نویسنده ای را با خود به یدک نکشیده اند و حتی در کتابی مانند دده قورقود نیز که تاکنون دو نسخه خطی از آن به دست آمده است ، نام هیچ شخصی به عنوان نویسنده ی داستان ها ذکر نشده است . همین مسئله دلیلی واضح و محکم برای اثبات حقیقت مردمی بودن این داستان ها ارائه می کند  .

آثار بدست آمده از سومئرها و ایلامیها نشان میدهد " قوپوز " ساز آشیقها یکی از اصلیترین سازهای آن مناطق بوده است و با توجه به التصاقی بودن زبانشان میتوان گفت ریشه های زبان ترکی را باید در آنجاها جست . در موزه ایران باستان و موزه لوور در قسمت تاریخ ایلام به مجسمه های کوچک نوازندگانی با قدمت دو هزاره قبل از میلاد بر می خوریم که همچون عاشیق های امروزی سرپا ایستاده و ساز خود را بر روی سینه نگه داشته اند . چنین نوازندگانی را که مشابهش را می توان فقط در میان ترکان امروزی پیدا کرد سرنخی از قدمت هنر موسیقی عاشیقی ترکان به دست می دهد . امروزه هنر عاشیق در میان مردم کشورهای ایران، جمهوری آذربایجان ، ترکیه ، ترکمنستان ، قفقاز و دیگر مناطق ترک نشین رایج است . عاشیق‌های آذربایجان وارث یکی از غنی‌ترین بخش‌های ادبیات و فرهنگ شفاهی آسیا و دنیا هستند .

دَدَه‌قورقود نام یکی از قدیمی‌ترین داستانهای اسطوره‌ای ترک‌های اوغوزاست که در حدود قرن شانزده میلادی به       22

صورت مکتوب در آمده‌است  .  این  مجموعه از ۱۲ داستان به نثر و نظم تشکیل شده و مجموعه پر ارزشی است که زندگی، ارزشهای اجتماعی و باورهای ایل‌های ترکی را نشان می‌دهد .

تاثیرات بسیار زیادی را میتوان پیدا کرد که داستان کوراوغلو از داستانهای دده قورقود گرفته است . شخصیت دده‌قورقود که کتابش به نام او نامیده شده را یک پیر فرزانه ، غیبگو ، طالع شناس و اوزان ( قابل مقایسه با آشیق های امروزین ) و روحانی  غز دانسته‌اند . واژه دده به معنی « بابابزرگ » است . اینکه آیا دده قورقود شخصیتی راستین بوده یا داستانی قابل اثبات یا رد نیست .  گوری وجود دارد که به باور مردم محل خاکسپاری دده‌قورقود افسانه‌ای است .  در باور ایشان دده‌قورقود در سن ۳۰۰ سالگی درگذشت . این گور در نزدیکی شهری که به نام او   قورقود  نامیده شده قرار دارد . این شهر در قزاقستان و در ۱۵۰ مایلی خاور دریاچه  آرال قرار دارد . دده‌ قورقود به‌ همه‌ چیز آگاه‌ است‌ .  ایزد تعالی‌ الهامبخش‌ اوست ‌.  چون‌ نزدیک‌ به‌ زمان‌ آشکار گردیدن‌ دین‌ مبین‌ اسلام‌ و ظهور رسول‌ اکرم‌ ( ص‌ )  به‌ دنیا آمده است ، چونان‌ مبشّری‌ مذهبی ،‌ و از بندگان‌ خاصّ خداست ‌.  نزدیکی‌ به‌ ایزدتعالی‌ ، پیامبر حق ، و آشنایی‌ با اصول‌ و احکام‌ دینی‌ باعث‌ شده‌ وی‌ به‌ صورت‌ مردی‌ مقدس‌ درآید که‌ با زبانی‌ ساخته‌ ، استوار و آهنگین ‌، اشعار تر بسراید و قصّه‌های‌ ناب‌ نقل‌ کند . وی‌ صاحب‌ کرامات‌ است‌ ؛ چون‌ هر چه‌ می‌گوید ، همان‌ می‌شود . دده‌ قورقود داستانسرایی‌ قدرتمند و سخنوری‌ بزرگ‌ است‌ .  مهم‌تر از همة‌ اینها دده‌ قورقود یک‌ اوزان‌ است ‌؛ اوزانی‌ که‌ حکایتگر شادیهای‌ و غمهای‌ مردمانِ خویش‌ است‌ . او در بیشتر صحنه‌ها  قوپوز  ( ساز )  به‌ دست‌ ظاهر می‌شود و از سرگذشت‌ مردان‌ جاودانِ حماسه‌ها و سنّتهای‌ ترکان‌ حرف‌ می‌زند و نغمه‌های‌ شادمانه‌ و اندوهزا می‌سراید .  از صدای‌ سازش‌ دلهای‌ افسرده‌ و مرده‌ زنده‌ می‌شوند ، کوههای‌ خشکیده‌ ، سرسبز می‌گردند ، درختان‌ خشکیده‌ ، غرق‌ در شکوفه‌ می‌شوند ، و آب‌ از چشمه‌های‌ خشکیده‌ بر می‌جوشد . کتاب دده قورقود که از شاهکارهای ادبی - فولکوریک جهانی است از یک مقدمه و 12 داستان تشکیل شده است . داستانها به نثر و نظم نوشته شده است و در خلال آنها انواع مختلف آثار ادبی شفاهی مانند بایاتی ، نغمه ، ضرب المثل و حتی مرثیه دیده میشود .
در این داستانها جسارت و مردانگی و قهرمانیها و عادات و معیشت و عقاید ترکان اوغوز شرح داده شده و وطن خواهی و مهمان دوستی و محبت مادر و فرزند و حرمت زنان و خصلتهای انسانی ستوده شده است . داستانها از قسمتهای منثور و منظوم تشکیل شده و نثر داستانها ساده و به زبان مردم است
کتاب‌  « دده‌ قورقود » از آثار کلاسیک‌ جهان‌ به‌ شمار می‌رود .  با اینکه‌ حماسة‌ ملی‌ ترکان‌ محسوب‌ می‌شود ، تنها به‌ تُرکان‌ تعلق‌ ندارد ، بلکه‌متعلق‌ به‌ همة‌ جهانیان‌ است‌ .

کوراوغلو ( اپرا )  :

کوراوغلو  اپرائی است در ۵ پرده که توسط  عزیر حاجی بیگف  موسیقیدان نامدار آذربایجانی ساخته شده‌است . اشعار این اپرا توسط محمد سعید اردوبادی نوشته‌شده‌است .

این اپرا در سال ۱۹۳۸ با نمایش در جشنواره « دههٔ هنرهای آذربایجان » در مسکو مورد توجه قرار گرفت که در آن اجرا استالین نیز حضور داشت .

این اپرا برپایه داستان حماسی کوراوغلو  است که چندین نسل توسط آشیقها سینه‌به‌سینه نقل شده‌است .                   23

حاجی‌بیگف برای نوشتن این اپرا جایزه لنین ( ۱۹۳۸ ) ، جایزه استالین (  ۱۹۴۸)  و هنرمند خلق اتحاد جماهیر شوروی ( ۱۹۴۱ )  را دریافت کرد .

اوزئیر حاجی‏بئیگلی ، آهنگساز و موسیقی دان برجسته شرق ، در تاریخ موسیقی جهان از مقام والایی برخوردار است . او با خدمات و آثار خود ، فرهنگ نگرش علمی به موسیقی را در کشورش آذربایجان معمول کرده و با سرودن و تصنیف آثار بیشماری ، جایگاه رفیع خود را بر فراز قلل ارتفاع موسیقی معاصر ، استحکامی درخور و لایق بخشیده است . حاجی بئیگلی از زمره اولین کسانی است که در شرق ، موسیقی آکادمیک را با آداب و رسوم  و فولکلور ملت خویش پیوند داده و از این راه به بیانی تازه و بدیع دست یافته است . او با پرداختن به اُپرا ، تاریخ شرقی این هنر را نیز از شکوه و افتخار آکنده و با استمداد از عقاید و ایده های انسانی خود ، در انتخاب موضوعات بکر و دست نخورده ، هنرمندی خود را به اثبات رسانده است . حاجی‏بیگ‏اف نقش خود را در بیداری ملت های شرق درک کرده و در آفرینشهای هنری خود آن را به طور جدی و دق مورد توجه قرار داده است .

اگر چه امروزه جهان او را به عنوان موسیقیدانی بزرگ می شناسد ، اما جالب است که بگوییم ، او نویسنده ای خستگی ناپذیر نیز بود که در راه احیاء ارزش های اجتماعی و سیاسی دوران خود، دمی از پای ننشست . سری مقالات او در روزنامه های عصر خود، در دفاع از آزادی مسلمانان قفقاز و آزادی ملت های آسیا ، آشنای هر جستجوگری است . توجه وی به مسائل گوناگون و مختلف عصر خویش ، روشنگری و همراهی او با مردم زمانه اش و رفاقت و دوستی دیرینه اش با قلم گویای شخصیت ذوابعاد اوست . آثار قلمی اوزه‏ییر حاجی‏بئیگلی در ده جلد منتشر شده است . آثاانسانی که با موسیقی انسی عجیب داشت و صدا را ماندگارترین چیزها در دنیا می دانست . ده جلد از مقالات و نوشته های او تنها بخشی از تراوشات مغز متفکرش بود . زیرا  ده ها جلد دیگر نیز از نت های سمفونی‏ها ، کنسرتوها ، اپراها ، اورتورها  و بسیاری دیگر باقی است که نانگر نبوغ اوست . اوزه‏ییر حاجی‏بئیگلی در همه این آثار حتی برای یک لحظه نیز از موسیقی زادگاهش ، از فولکور مردمش و از رسالت سترگ خود غافل نیست . او ساز  را نیز به سلاح تبدیل می کند و آن را بر علیه استعمارگران شرق و غرب به کار میگیرد و بی وقفه در راه بیداریی سراید … .

امروزه زادگاه اوزه‏ییر حاجی‏بئیگلی ، در دهکده‏ی آغجا بدیع ، در شوشای قره باغ در قلب آزربایجان ، زخمی است ؛ زیرا اشغالگران ارمنی آنجا را با خاک یکسان کرده اند . اوزه‏ییر  هفده سپتامبر 1885 در آن دهکده چشم به جهان گشود . او از ابتدا با لالایی های مادر خورین بیگم خانم که می بایست گوش های موسیقی شناس او را پرورش دهد ، آشنا شد . در این خانه بود که با دلسوزی های مادری مهربان، موسیقی دانان آینده پرورش می‏یافتند . پدرش عبدالحسین به شغل منشی‏گری24 اشتغال داشت و این خود دلیلی بر آشنایی این پدر ، با قلم و تفکر موانست باشد . برادر بزرگ اوزه‏ییر ، ذوالفقار نیز از نام آوران موسیقی آزربایجان است . این دو برادر از همان اوان کودکی در شوشا ، مرکز روشنفکری آزربایجان و خاستگاه بسیاری از هنرمندان و شعرای نامی تحت آموزش قرار گرفتند . این امر باعث شد که آتش عشق و علاقه ای جویدان ، در سینه هاشان شعله ور باشد و موسیقی با خون آنان آمیخته گردد… .

اوزه‏ییر سرانجام در سال 1904 تحصیلات خود را به پایان برد و در کسوت معلمی به دهکده‏ی هادروت رفت و به عنوان معلم موسیقی ، تاریخ و ادبیات روس کار خود را آغاز کرد . او در این مقام به افشای سیاست روسیه توجهی خاص مبذول داشت . وی با ترجمه نمایشنامه “بازرس” ( نوه نویسنده روس ) »گوگول « به تُرکی آزربایجانی ، نقش ماموران روس را در شهرهای آزربایجان و شباهت تام و تمام آنها را با بازرس گوگول ، به مردم فهماند . اما مبارزه ، او را از کار فرهنگی دور نکرد . ترجمه های درخشانی از آثار بزرگان فرهنگ و ادب روس به  ترکی آزربایجانی نیز ، در برنامه‏ی کار وی بود . پوشکین ، گوگول ، لرمانتف و چخوف یکی پس از دیگری از زیر دستش بیرون می‌ آمد . از سویی توجه عمیق حاجی‏بئیگلی به موسیقی ، او را به اتخاذ تصمیمی جدی وامی‏داشت :  اوزه‏ییر به یک مکتب نوین در موسیقی آزربایجان می اندیشید و به از موسیقیِ سازی به موسیقیِ آوازی نیز کششی خاص نشان می داد . با این افکار و تلاش‏های مستمر او بود که در روز دوازدهم ژانویه سال 1908 اولین اُپرای تاریخی‏اش به نام  " لیلی و مجنون " به روی صحنه رفت . لیبرتوی این اثر براساس اشعار تُرکی شاعر نامی قرن شانزدهم ربایجان  " محمد فضولی "  نوشته  شده بود و در آن سازهای بین المللی و فولکوریک با هم به کار گرفته شده بودند . این اثر اولین پایه های مستحکم اپرای آزربایجان را بنا نهاد .  به دنبال لیلی و مجنون ، اپرای شیخ صنعان ( 1909 )  ـ   رستم و سهراب ( 1910 ) ـ   شاه عباس و خورشید بانو ( 1912 )  ـ  اصلی و کرم   ( 1912 )   و  هارون و لیلا ( 1915 )  به ترتیب در هر‏چه غنی‏تر‏کردن دبیات جهانی موسیقی آزربایجان نقش پرباری ایفا کردند .

این همه حاجی بئیگلی را قانع نساخت ؛ او به مسائل بسیار مهم دیگری می اندیشید و هنوز راه درازی را در پیش پای خود می دید . اپرت   " اَر ـ  آرواد  "   در 1910 و اپرت  "  اوْ  اوْلماسین ، بو  اوْلسون  "   که به نام   "  مشهدی عباد  "   معروف است به سال 1913 و اپرت  "  آرشین  مال آلان  "   و تهیه لیبرتوی این همه به توسط خود او ، قدمهای موثر 25 دیگری را در راه عرضه و شناسایی موسیقی اصیل برداشت .

رقص کوراوغلو :

رقص کوراوغلو از جمله رقصهای فولکلوریک قدیمی اهالی آذربایجان  است .

نامگذاری این رقص به افتخار قهرمان افسانه‌ای آذربایجان  کوراوغلو بوده است .  آهنگ ملودی این رقص پر عظمت است . ایده این رقص دادن روحیه برای جنگ است . سرعت آن آرام و کمی تند است . در بسیاری از مناطق آذربایجان متداول است .

منابع و مآخذ :

کوراوغلو . پروفسور محمد حسن طهماسب . ترجمه م کریمی . نشر اختر . 1384 . چاپ اول  .

اپرای کوراوغلو . اوزئیر حاجی بیگف . شیوا فرهمندراد . نشر دنیای نو . 1382 . چاپ اول .

رویکرد نمایشی هنر آشیقی . جلیل خلیل آذر .نشر افراز . 1389 . چاپ اول .

http://uluulus.blogfa.com

shear.blogsky.com

www.ashiqchangiz.com

awfull.miyanali.com

dumuk.vcp.ir

۸۹.۱۲.۱۵

گزارش : نگاهی به رویکرد تئاتری نمایشنامه خوانی ...

نگاهی به رویکرد تئاتری نمایشنامه خوانی  .

نمایشنامه خوانی رویکرد جدیدی در تئاتر جهان و به تبع آن ایرانست . درحال حاضر دوره های مختلف نمایشنامه خوانی و جشنواره های مختلف اقدام به معرفی و برپائی این رویداد هنری میکنند . امروز دیگر میتوان نمایشنامه خوانی را یکی از شیوه های مختلف نمایش دانست  .

نمایشنامه خوانی در رایجترین شکل خود شیوه ایست در خوانش متن توسط نقش خوانها به این صورت که چند نفر نشسته در پشت میزی  _   شاید نشسته بر زمین  _  و از روی متنهای گرفته شده در دست اقدام به خواندن دیالوگهای نمایشنامه میکنند ، یکی از این چند نفر نیز توضیحات صحنه نوشته شده در نمایشنامه را میخواند . نمایشنامه خوانی را میتوان گونه ای اجرا دانست ، اجرای کارگردانی شده دیالوگ  و توضیح صحنه  ، اجرائی که میتواند مابین دورخوانی اولیه متن و اجرای صحنه ای حلقه اتصالی  فرض شود  .

اگر  "  بیان  "  و  "  بدن  "  را دو ابزار بازیگری بدانیم در نمایشنامه خوانی آنچه بکار گرفته خواهد شد  "  بیان  "  بازیگر است بدون آنکه او از  "  بدن  "  خود اسفاده کند . در نمایشنامه خوانی حسها ، موقعیت ، حال و هوا و اتمسفر کار از طریق  "  بیان   "  نقش خوان منعکس خواهد شد ، یعنی درواقع دنیایی که نوسینده خلق میکند بدون کمک از دومین ابزار بازیگری  "  بدن  "  فقط و فقط  بوسیله  "  بیان  "  بازیگر به اجرا درخواهد آمد .

در نمایشنامه خوانی برای انتخاب متن باید که وسواس داشت ، متنهائی که نیاز به حرکت و استفاده از فرمهای بدنی مختلفی دارند به هیچ وجه مناسب نمایشنامه خوانی نخواهند بود ، برای انتخاب متن مناسب نمایشنامه خوانی باید سراغ متنهائی رفت که نویسنده تمامی تلاشش بر خلق دیالوگهای ادبی و شنیداری بوده است ، متنهائی که برای خوانده شدن نوشته شده اند  .

در این خصوص صمد چینی فروشان اعتقاد دارد :

                                               " نمایشنامه هایی که بیشتر دارای ارزش ادبی وبلاغی هستند و میتوان

                                                  آن را به مثابه متن ادبی خواند و بی هیچ نیازی به اجرا شدن دریافت

                                                  نمود یک متن مناسب برای نمایشنامه خوانی محسوب می شوند . به

                                                  عنوان نمونه می توان به تراژدی های سنکا اشاره کرد . به علاوه

                                                  اکثرنمایشنامه های مذهبی قرون وسطی نیز از این نوع بوده اند .

                                                   در میان آثار دیگر نیز میتوان چنین درامهائی را پیدا کرد  . اجرای

                                                   نمایش و نمایشنامه خوانی آن دایره و دامنه تاثیرگذاری خاص خود

                                                   را دارند . "

( صمد چینی فروشان  / سایت سازمان تبلیغات اسلامی )

نویسندگانی هستند که بعضی از آثارشان را برای خوانده شدن مینویسند و معتقدند اگر این آثار خوانده شوند بهتر از اجرای صحنه ای جواب خواهند داد  ، نمایشنامه هائی وجود دارند که  بیشتر حال و هوای گفتاری سنگین و نوشتاری ادبی دارند و در اجرای صحنه ای با مشکلاتی روبرو میشوند ،  گاهی اجرای یک اثر با توجه به عدم وجود امکانات فنی و یا نوع نوشته که بیشتر خواندنیست تا اجرا شدنی ممکن نیست ، گاهی نویسنده تازه کار شناخته نشده ای میخواهد برای اولین بار اقدام به معرفی نمایشنامه های خود کند ، گاهی فرصت برای به صحنه آوردن یک کار به قدری تنگ است که این امر به انجام نخواهد رسید ، گاهی بودجه سازمان یا نهاد و ارگانی به قدری کم است که نمیتواند جشنواره صحنه ای را شکل دهد ، گاهی ممیزی اجازه به صحنه رفتن نمایشی را صادر نمیکند ، و ... نمایشنامه خوانی این امکان را در اختیار میگذارد تا این امور بصورت تقریبا قابل قبولی اتفاق بیفتند .

در کشور ما نمایش‌نامه‌خوانی پدیده‌ی جدیدیست که در این سالها آرام آرام حرکتی را آغاز کرده و میخواهد جایگاهی را برای خود در همایشها و جشنواره ها و اجراهای عمومی بدست آورد ، البته نداشتن تعریفی صحیح از این پدیده باعث واکنشهای مختلفی به آن شده است . در حال حاضر این جریان در کشور ما به سمت و      1

سویی می‌رود که به تدریج به صورت یک شیوه اجرائی در کنار سایر ژانرها و شیوه های نمایشی خودنمایی می‌کند .

در این گزارش سعی میشود تا تعریفی از نمایشنامه خوانی با تکیه بر آراء و گفتار صاحب نظران و پژوهشگران هنر تئاتر در زمینه‌ی نمایشنامه‌خوانی با بیان خاستگاه و پیشینه آن در دنیا و ایران آورده شود  ،  این نظرات بوسیله‌ی مراجعه به سایتهای نمایشی اینترنتی و وبلاگهای مختلف و بولتنهای نمایشنامه‌خوانی و همچنین مصاحبه مستقیم با تعدادی از دوستان تئاتری  در استان آذربایجان غربی گرد آوری شده است .

نمایشنامه خوانی :

شاید به دلیل رواج نمایشنامه خوانی  زمان پاسخ دادن به این سوال که  " معنای نمایشنامه خوانی چیست و چه محدوده ای از تئاتر را پوشش میدهد ؟ "  فرا رسیده باشد . در نمایشنامه خوانی تمامی عوامل تئاتری نظیر لباس ، دکور ، گریم و حرکت حذف میشود و تنها بازیگری میماند در زیر نور و متنی که باید خوانش شود  ،  متنی در دست  بازیگر یا بازیگرانی که بدون هر امکانات اجرائی فقط و فقط با خوانش متن یک نمایشنامه را مورد خوانش قرار خواهند داد ، خوانشی که باید معرف متن و زیرمتن باشد .

آنچه در تعاریف مختلف توجه را بیش از هر امری به خود اختصاص میدهد خوانش زیبا ، درست ، با حس و حال و کامل متن توسط بازیگر بدون استفاده از تمهیدات اجرائی صحنه ای است :

"      « خوانش صحیح نمایش‌نامه‌های نو ،  نوشته در حضور مخاطب خاص ، توسط بازیگران و یا شخص نویسنده بدون استفاده از امکانات و تمهیدات اجرای نمایش »  تعریف  « دکتر فرهاد ناظر زاده کرمانی » نویسنده ، مدرس و پژوهشگر تئاتر از نمایشنامه خوانی می‌باشد .

« حمید سمندریان » مدرس تئاتر و کارگردان آن را اینگونه تعریف می‌کند : « نمایش‌نامه‌خوانی بدون استفاده از عناصری که حرکت دارند اتفاق می‌افتد ؛  به عبارت دیگر از مهمترین عناصری که دراین زمینه وجود دارد ؛  « سکوت »  و دیده شدن « میمک بازیگر »  است .  « چهره » ، حس کلام هنر پیشه را بازگو می‌کند . گاهی بعضی کارگردانان حرکتهایی نیز برای بازیگر در نظر می‌گیرند ؛  به عنوان مثال تمام بازیگران در انتهای صحنه نشسته اند ؛ زمانی که نوبت به خوانش آنها می‌رسد به جلوی صحنه می‌آیند و سپس در پایان به جای خود باز می‌گردند » .

« سید مهرداد ضیایی »  بازیگر تئاتر ، نمایش‌نامه‌خوانی را وابسته به دوعنصر « خوانش کاملا دراماتیک » و هم چنین « وجود نمایش‌نامه » برای خواندن دانسته ؛ تصریح می‌کند افزودن هر عاملی برای آنکه ذهن و نگاه و گوش تماشاگر را معطوف به خود سازد تنها کاستن از ارزشهای نمایش‌نامه ، بازی و خوانش آن می‌داند .

از منظر « سیمین امیریان »  مدرس تئاتر پدیده‌ی نمایش‌نامه‌خوانی از دو وجه قابل بررسی است :

« اول نوعی دور خوانی پیشرفته که در کشور ما به دلیل مشکلات اجرایی برای برخی آثار ، عده‌ای از علاقمندان گردهم می‌آیند تا با کمی کارگردانی و دستکاری متن با یک نمایش آشنا شوند این شیوه بیشتر ، برای دانشجویان کار آمد است . گاه یک نویسنده انتخاب ، و مجموعه آثارش اجرا می‌شود که دارای بهره مفیدی برای مجریان و علاقمندان است  » .

« مهرداد ابروان »  منتقد و مدرس تئاتر نمایش‌نامه‌خوانی را گونه‌ای از نمایش معرفی می‌کند که تماشاگر در آن به جای دیدن عمل نمایش بر روی صحنه آن را بشنود وی می‌افزاید : « تعریف نمایش‌نامه در عنوان آن است ، یعنی « خواندن نمایش‌نامه »  بدان معنا که متن به جای آنکه بر روی صحنه اجرا شود توسط بازیگران خوانده می‌شود ؛ البته گاه نویسنده خود متن نمایش‌نامه‌اش را می‌خواند و گاه نمایش‌نامه توسط گروهی از بازیگران خوانده می‌شود که مورد بحث نمایش‌نامه‌خوانی بیشتر شکل دوم است » .

دکتر « چیتسا یثربی »  ضمن اشاره به اجراهایی که همراه میزانسن ارائه داده می‌شوند اظهار می‌دارد : « به این اجراها نمی توان نمایش‌نامه‌خوانی گفت ؛ این اجراها بین نمایش‌نامه‌خوانی و اجرای صحنه‌ای هستند و در کشورهای خارجی به این‌ها « رپورتوآر » می‌گویند » .     "

( http://www.artmarkazi.ir  (

نمایشنامه خوانی خوانش دیالوگها و توضیحات صحنه نمایشنامه است که توسط نقش خوانها از روی متن گرفته شده در دست صورت میگیرد  .

در این شیوه اجرائی تعدادی نقش خوان با در دست داشتن متن نمایشنامه و در مقابل حاضران احتمالی  اقدام به خوانش متن مینمایند  ، خوانشی که تمامی لوازم لازم " بیان " در اجرای صحنه ای را داراست .               2

مهرداد ابروان ( منتقد و مدرس تئاتر ) در تعریف نمایشنامه خوانی می گوید :

                                                    " نمایشنامه خوانی تعریفش را درعنوانش به همراه دارد ، یعنی

                                                     خواندن نمایشنامه .  بدان معنا که متن به جای آنکه بر روی

                                                     صحنه اجرا شود توسط بازیگران خوانده می شود . البته باز هم

                                                     یک وقتی هست که نویسنده خودش نمایشنامه خودش را می خواند
                                                     و یک وقت هم هست نمایشنامه ای توسط یک گروه از بازیگران

                                                     خوانده می شود . مورد بحث نمایشنامه خوانی هم بیشتر شکل دوم

                                                        است . "

( 140 http://puche.blogfa.com/post-aspx )

درواقع خوانده شدن با حس و حال متن نمایشنامه توسط بازیگرانی با بیان مناسب  در حضور تماشاگران را نمایشنامه خوانی میدانیم .

دکتر ناظرزاده کرمانی برای این نوع از اجرای متن  معادلهائی دارد :

                                             "   نمایشی‌‌ خوانی    ( Dramatic Reading )                                                  نمایشی خوانی نمایشنامه

                                            خواندن نمایشنامه
                                            نمایشنامه‌خوانی
                                            خواندن نمایشنامه برای همگان (PUBLIC‌‌‌‌‌‌‌‌‌ PLAY–READING)                                            خواندن نوشتارهای تماشاگانی    "

(  دکتر ناظرزاده / http://www.karmania.blogfa.com   )

آنچه در این تعاریف بیشتر از هرچیزی به چشم میخورد خوانش و خوانده شدن متن است که این عمل توسط بازیگران و با در دست گرفتن متن باید صورت بگیرد  .

دکتر ناظرزاده در خصوص نمایشنامه خوانی میگوید :

                                                      " نمایشنامه‌خوانی نیز مانند نمایش صحنه‌ای ، پویشی

                                                      پدیدارشناسیکی است و نمایشنامه را به نمایش ، « بازتولید »

                                                      مانند نمایشنامه ، پدیداری می‌آفریند که شکل و طرزی ازنمایشگان Performance )                                                       ) است ، شکل و طرز ویژه‌یی که سنجه‌ها و  

                                                      استانده‌های ویژه خود را دارد . نمایشنامه‌خوانی ، ریختاری

                                                      تماشاگانی است و برخوردار از « پی‌بنیادهای زیباشناسیکی »
                                                      ویژه خود  .چنداچون پدیدارشناسیکی نمایشنامه‌خوانی ، به آن

                                                      جایگاه ویژه‌ای بخشیده است . خود  ـ  ‌‌استواری ، خود  ـ  ‌‌بسندگی

                                                      و خود ـ  ‌‌فرجامی نمایشنامه‌خوانی ، زمینه‌ها و گستره‌های

                                                      پدیدارشناسیکی آن هستند و هستی ویژه‌ی‌ آن را رقم زده‌اند و

                                                      برجسته کرده‌اند . نمایشنامه‌خوانی همچون هنرهای دیگر و نیز

                                                      نمایشِ صحنه‌ای ، نه فقط پی‌بنیادهای زیباشناسیکی ، بلکه

                                                      پژوهشگر ، منتقد و نظریه‌پرداز ویژه خود را طلب می‌کند .

(  دکتر ناظرزاده / http://www.karmania.blogfa.com   )

مسعود دلخواه ؛ کارگردان و مدرس تئاتر؛ در مورد نمایشنامه خوانی میگوید :                                                    

                                                  " در تمام دنیا دو شکل از خوانش

                                                     نمایشنامه مرسوم است ، که شکل ابتدایی آن همان نمایشنامه خوانی

                                                     است که افراد متن را در دست می گیرند و به صورت نشسته و

                                                     با بهره گیری از صدا و بیان مناسب آن را روخوانی می کنند و

                                                     شکل دیگر آن که دیگر نمایشنامه خوانی محسوب نمی شود در

                                                     غرب با عنوان اجرای متن در دست مرسوم است .

دلخواه تصریح میکند  :  

                                                     به اعتقاد من معرفی یک نمایشنامه نویس جدید که تابه حال       3

                                                     اثرش چاپ نشده و قرار است خودش را با این کار معرفی کند و

                                                     یا معرفی یک نمایشنامه جدید از یک نویسنده حرفه ای در یک محفل

                                                     دوستانه و بدون دکور، لباس و غیره ، اصیل ترین شکل

                                                     نمایشنامه خوانی است و این نوع نمایشنامه خوانی بخشی از

                                                     پروسه نمایشنامه نویسی است که نویسنده قصد دارد از ایده ها

                                                     و نقدهای حاضران برای تکمیل اثر خود بهره بگیرند" . 

( 140 http://puche.blogfa.com/post-aspx )

اجرا و کارگردانی نمایشنامه خوانی :

هر چند عده ای همانند بهزاد فراهانی با کارگردانی نمایشنامه خوانی مخالفند * اما میتوان گفت نمایشنامه خوانی شیوه اجرائی بوده و همانند هر شیوه اجرائی دیگر نیازمند کارگردانیست  .

پری صابری کارگردان : نمایشنامه خوانی چیزی بین نمایش رادیوئی و اجرا در صحنه است . *

بهروز غریب پور کارگردان : اجرا بدون لباس و طراحی صحنه یعنی نمایشنامه خوانی . *

سهراب سلیمی کارگردان : نمایشنامه خوانی نیاز به واحد دانشگاهی دارد . *

هادی مرزبان کارگردان : نمایشنامه خوانی تئاتر بدون حرکت است . *

نغمه ثمینی نمایشنامه نویس : نمایشنامه خوانی مقدمه ای برای اجراست . * 

برای رسیدن به پاسخی درست برای این سوال که آیا نمایشنامه خوانی نیز همانند اجرای صحنه ای نیازمند کارگردانیست میتوان نمایشنامه خوانی را از زوایای مختلف بررسی کرد اما آنچه اصل است نمایشنامه خوانی نیز همانند اجرای صحنه ای قبل از هر چیزی نیازمند تحلیل متن توسط شخصیست که ما او را کارگردان اجرا میدانیم  ، چه این اجرا بر روی صحنه باشد و چه نمایشنامه خوانی متن .

مجید حمزه کارگردان : نمایشنامه خوانی مقدمه ای برای شروع تئاتر و ارائه یک نمایش است . *

پریسا پژوهنده کارگردان : در نمایشنامه خوانی بازیگران به خواندن متن محدود میشوند  . *

امیر پاکزاد کارگردان : نمایشنامه خوانی شیوه اجرای مدرن از تئاتر و برآمده از محدودیت زمانی و مکانی و حوصله مخاطب میباشد . *

مجید میرزائی کارگردان : نمایشنامه خوانی ارضاکننده نیازهای یک بازیگر و یا کارگردان جسور است . *

باید گفت در اجرا و کارگردانی نمایشنامه خوانی باید محدودیت را پذیرفت ، محدودیتی که با از دست دادن امکانات بازیگری  _  بدن  _  برای بازیگر و امکانات کارگردانی  _  حرکت ، میزانسن ، طراحی صحنه و لباس و نور  _  برای کارگردان همراه میباشد و این امر خلاقیت بسیاری میطلبد تا بازیگر و کارگردان بتوانند در غیاب این عوامل متن را آنگونه که نویسنده نوشته به گوش تماشاگر برساند  .

"    نمایشنامه خوانی در شیوه ی اجرایی تئاتری بوده ، مهمترین المان اجرا در متد نمایشنامه خوانی حضور متن نمایشنامه به عنوان یکی از المانهای صحنه ای در دست بازیگر این متد می باشد ، نمایشنامه خوانی نیازمند صحنه ، نور، ملزومات صحنه ای و طراحی برای اجرا می باشد ، هرچند عده ای نیز با بکار بردن این عوامل در نمایشنامه خوانی مخالفند .  خواندن توضیحات مکانی و زمانی و شخصیت ها و همچنین توضیحات حسی یک موقعیت یا شخصیت که در نمایشنامه آورده شده است به عنوان یکی از المانهای اجرا می بایست در اجرای نمایشنامه خوانی حضور داشته باشد .

                                                        به صحنه آوردن نمایشنامه و نمایشنامه خوانی آن هرچند دو

                                                        مقوله جدا از همند و میتوان آنها را در دوعنوان مختلف جای

                                                        داد اما میتوان گفت هردواجرا محسوب میشوند . "

صمد چینی فروشان  / سایت سازمان تبلیغات اسلامی )

کارگردانی نمایشنامه برای یک اجرای صحنه ای اصول و مبانی خود را دارد ، در نمایشنامه خوانی نیز       4

با کارگردانی متن مواجهه خواهیم کرد ،  البته تفاوتهائی بین کارگردانی صحنه ای و نمایشنامه خوانی وجود دارد .

صمد چینی فروشان در مورد مشابهتها و تفاوتهای کارگردانی نمایشنامه خوانی و صحنه ای میگوید :

                                                      " کارگردانی این دو نوع ، علاوه بر مشابهت ها ، تفاوت های

                                                        بزرگی به لحاظ فرم ، محدوده و وسعت نیاز به تحرک بصری و

                                                        دخالت عناصر دیداری و بیانی -  صوتی در انتقال مفاهیم متن

                                                        به مخاطب با یکدیگر دارند که حاصل دو رویکرد هنری متفاوت

                                                        و دوکیفیت زیبایی شناختی متفاوت است . اجراهایی که بر یک

                                                        متن تالیف شده متکی هستند همواره از رهگذرخوانش نمایشنامه

                                                        یا خواندن نمایشنامه در جمع توسط بازیگران نمایش آماده اجرا

                                                        می شوندبرای کارگردانی نمایشنامه خوانی " فهم متن ، تحلیل

                                                        درست وارائه آن از طریق بیان صحیح ، استفاده بجا از مکث و

                                                        سکوت ، گفتار آهنگین جذاب ، صدای دلنشین در صورت

                                                        لزوم دل ریش کننده ، در طراحی بسیار مینی مال حرکت که

                                                        می تواند در جلوه های گوناگون از کاربرد نور ، طراحی مکان

                                                        نشستن و کاربرداصوات و نیز استفاده از برخی حرکات ریز

                                                        انعکاس یابد .

او ادامه میدهد :

                                                        مهمترین تفاوت آنها در میزان حضور فیزیکی - 

                                                        عین نمایشگر و وابستگی یکی به مطلق تخلیل و ذهن مخاطب

                                                        دیگری علاوه بر عناصر صوتی -  شنیداری به وجوه بصری - 

                                                        ( رادیویی ) و تکیه دیداری هر چند بسیار مینی مال و ریز

                                                         پرداخت ( نمایشنامه خوانی ) است . اما در هر دو نوع تحلیل

                                                         صحیح متن ، بیان دقیق متکی بر فهم متن و درک شخصیت ،

                                                         بهره گیری از اصوات کمک کننده به تشدید و تقویت ارتباط

                                                         ذهنی مخاطب با اثر و درون مایه آن ، الزامات کلیدی هستند

                                                         که درفقدان آنها نمایشنامه ازدست میرود و ارتباط قطع

                                                         میشود .  نمایشنامه خوانی اما به دلیل حضور عینی  -  فیزیکی

                                                         نمایشگر یا بهتر است بگوییم نمایش خوان ، به عنصر نور و

                                                         تحرکات جزئی مینی مال بخصوص تحرکات زیر جلدی در

                                                         چهره نمایشگر نیز نیاز دارد .

چینی فروشان معتقد است :

                                                         در نمایشنامه خوانی فضا توسط

                                                         نور ، اصوات ( در صورت لزوم تحلیلی )  و مهمتر از همه

                                                         بیان تحلیل شده و درک شده بازیگر یا نقش خوان و نحوه

                                                         حضور بسیار ریز و مینی مالیستی او و حس و حال و لحن

                                                         اجرا انتقال می یابد . از جریان نمایشنامه خوانی نوبنیاد در

                                                         ایران می توان و باید درابعاد گوناگون بهره شایسته گرفت . "

( صمد چینی فروشان  / سایت سازمان تبلیغات اسلامی )

با مشاهده آنچه که در ایران اتفاق می افتد میتوان گفت نمایشنامه خوانی گونه ای از اجرای نمایش است که توسط گروهی از نقش خوانهای نشسته در پشت میز اجرا می شود و به امکانات اصلی نمایش صحنه ای نظیر دکور، نورپردازی و .... احتیاج ندارد . هرچند از این ابزارها بصورت مینیمال میتوان استفاده کرد .

برای اجرای نمایشنامه خوانی دو شیوه را میتوان بکار برد :

                                                     -  خوانش نشسته : دراین گونه از اجرا گروه بازیگران متن را در

                                                        دست می­گیرند و به صورت نشسته و با بهره­گیری از صدا و

                                                        بیان مناسب و رعایت لحن و تاکید درخور آن را روخوانی   5

                                                        می­کنند . بسیاری بر این باورند که این گونه اجرا نباید چندان

                                                        کارگردانی و تصویرسازی شود ؛ بلکه باید بستر را برای تخیل  

                                                        تماشاگر آزاد گذاشت .

                                                     -  اجرای متن دردست : این گونه از اجرا در غرب به عنوان

                                                         نمایشنامه­خوانی به شمار نمی­آید . اما این روزها در ایران به

                                                         عنوان نمایشنامه­خوانی تلقی می­شود . اجرای متن در دست در

                                                         واقع یک نیمه اجراست و وقتی که امکان اجرای کامل یک اثر

                                                         نیست ، می­توان با یک دکور ساده ، لباس و میزانسن آن

                                                         نمایشنامه را اجرا کرد .

http://www.dayna.ir/NSite/FullStory/News/?Id=178030 )  )

حوزه هنری آذربایجان غربی از سال 88 اقدام به برگزاری جشنواره نمایشنامه خوانی با نام " طلوع "  در شهرستان اورمیه نموده است . در اولین جشنواره  طلوع  8 متن اجرا شده اند . در این جشنواره و در اجراهای مختلف نقش خوانها در پشت میزی بر روی صندلی نشسته و از روی متن نمایشنامه را خوانش میکنند  . در خوانش نمایشنامه " گاوهائی که فکرهای بزرگی دارند " نوشته رسول بانگین و بکارگردانی بهنام حقیقی سه نقش خوان با لباسهای معمولی خود در پشت میز سفیدی نشسته اند و از روی متنهائی که در دست دارند متن را مورد خوانش قرار میدهند بی آنکه از نور ، موسیقی و طراحی خاصی استفاده ای کرده باشند  . اجرای نمایشنامه خوانی نمایشنامه  "  مسافران   " نوشته ... به کارگردانی یوسفعلی دریادل بر روی دو صندلی خالی انجام میشود . نمایشنامه خوانی متن  " کوچه  " به نویسندگی و کارگردانی علی قبچاق توسط نقش خوانهای نشسته در پشت میزی از روی متن انجام میشود ، در این اجرا از موسیقی هم استفاده شده است  .

دلایل رونق نمایشنامه خوانی :

دکتر مهین بهرامی نمایشنامه خوانی را دعوتی از جامعه برای آشنا شدن با مقصد تئاتر و بدست آوردن شناخت ذهنی از هنر نمایش میداند .  *  دعوتی که انگار از طرف جامعه مورد پذیرش قرار گرفته است  .

امروزه نمایشنامه خوانی در جلسات و جشنواره های مختلفی صورت میگیرد . شاید یکی از دلایل روی آوردن هنرمندان به این شیوه اجرائی عدم توانائی آنها در به صحنه بردن نمایشهائی باشد که قصد دارند آنها را اجرا کنند ، شاید نیز بوجود آمدن یک مکان و بستر تازه برای ارائه آثار است که آنها را به طرف نمایشنامه خوانی سوق داده است  .

« بهزاد فراهانی » انحصار امکانات هنرهای نمایشی در دست دولت را یکی از دلایل این امر دانسته می‌افزاید : « در کشورهایی که دست بخش خصوصی از سرمایه گذاری و تأثیر گذاری در فرهنگ کوتاه است ، جوانان آن به نمایش‌نامه‌خوانی روی خواهند آورد . »

و بنابر قول « علی نصریان » بازیگر ، نمایش‌نامه نویس و کارگردان تئاتر، چون امکانات این هنر یعنی نمایش به گونه‌ای نیست که همه‌ی متقاضیان بتوانند آثار خود را به منصه ظهور برسانند ، خواه ، ناخواه و بایستی چنین جلساتی شکل گیرد .

( http://www.artmarkazi.ir  (

هر چه هست  _  خوب یا بد  _  میتوان گفت  امروزه در مکانها و جشنواره های مختلفی میتوان ردی از

نمایشنامه خوانی را دید :

                                                    "خوشبختانه به سرعت جلسات نمایشنامه خوانی در مکان های

                                                     مختلف صاحب تعریف مشخصی شدند و این جلسات به صورت

                                                     موضوعی برگزار شد . نمایشنامه خوانی دانشجویی در جشنواره

                                                     تئاتر دانشگاهی و تالار مولوی ، نمایشنامه خوانی مقاومت توسط

                                                     انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس ،  ادبیات نمایشی دوره قاجار

                                                     مرور آثار رادی ،  چخوف ، ایبسن ، ادبیات نمایشی فرانسه ، آثار

                                                     کمدی و نمایشنامه های کودک و نوجوان ... هر یک          6

                                                     موضوعات جلسات نمایشنامه خوانی شدند که اقدامی درست و

                                                     تاثیرگذار بود .

                                                     این کار باعث شد تا هر یک از این برنامه ها تماشاگران خاص

                                                     خود راداشته باشند و پیگیری این جلسات برای مخاطبان مفید

                                                     باشد.برگزاری جلسات نقد و بررسی بعد از این نمایشها که توسط

                                                     برخی برگزارکنندگان انجام می شود نیز از جمله نکات مثبت این

                                                      کار است . "

(  www.ebtekarnews.com )

رسول بانگین نویسنده " گاوهائی که فکرهای بزرگ دارند " میگوید : هر جا امکان اجرا برای آثارم باشد از ارائه اش دریغ نخواهم کرد . بهنام حقیقی کارگردان این اثر نوع نوشته را بیشتر برای نمایشنامه خوانی مناسب میداند و دلیل انتخابش را کم میزانسن بودن متن عنوان میکند . یوسفعلی دریادل کارگردان " مسافران " میگوید : " من این متن را برای صحنه انتخاب کرده بودم اما وقتی دیدم  امکان حضور در جشنواره نمایشنامه خوانی  وجود دارد شرکت کردم " . علی قبچاق نویسنده و کارگردان نمایشنامه " کوچه " بدست آوردن تجربه در این شیوه اجرائی را دلیل رویکردش میداند و اینکه در هر حال فرصتیست برای اجرا  .

کتایون فیض مرندی ( کارگردان و مدرس تئاتر ) میگوید :

                                                   " به نظر من نمایشنامه خوانی باید در خدمت معرفی آثار جدید چاپ

                                                     شده و نوشته شده در حوزه تئاتر باشد . اما شکل امروزی آن در

                                                     کشورما بدلیل آنکه شرایط اجرا برای همه وجود نداشته است

                                                     رونق گرفته است . وی می گوید : البته یکسری نیروهای بالقوه با

                                                     این کار انرژی صرف می کنند و بهرحال کار می کنند و این

                                                     کارشان جای تقدیر دارد اما اینکار بجای آنکه نگره ها و

                                                     مولفه های جدید را نشان بدهد و تبدیل به پروسه اجرا و معرفی

                                                     آثار بشود و گروه ها را با انگیزه های جدید آشنا بکند ، تبدیل به
                                                     یک خوانش ساده شده است .

( 140 http://puche.blogfa.com/post-aspx )

دلایل دیگری را هم میتوان بعنوان دلیل رونق نمایشنامه خوانی در ایران ذکر کرد :

                                                    -  معرفی اثر جدید نویسنده­ای نام آشنا : نمایشنامه­خوانی ابزار

                                                       مناسبی است تا نویسندگان نام ­آشنا جدیدترین اثر خود را ، با این

                                                       گونه از اجرا ، با نقد و پیشنهاد تعدادی از تماشاگران روبرو و

                                                       اثر شایسته و بایسته­تری را برای اجرای صحنه­ای آماده کنند .

-         معرفی نویسنده­ای جویای نام : نمایشنامه­خوانی ابزار مناسبی است تا نویسندگان جویای نام به این وسیله آثار خود را معرفی کنند تا کارگردان­ها و گروه­های حرفه­ای با این نمایشنامه­ها آشنا و آن­ها را برای اجرای صحنه­ای انتخاب کنند .

( 178030http://www.dayna.ir/NSite/FullStory/News/?Id= )

علی قبچاق میگوید : " در حال حاضر در اکثر شهرستانهای ایران حمایت خوبی از اجراهای تئاتری نمیشود ، از یک طرف عدم بلیط فروشی بدلیل نبود تماشگر و از طرف دیگر نبود قرارداد و در صورت وجود آن پایین بودن مبلغ قرارداد باعث شده است کارهای زیادی به صحنه آورده نشوند . اگر چه نمیتوان تئاتر شهرستانهای کوچک را با تئاتر تهران و شهرهای بزرگ مقایسه کرد اما فارغ التحصیل شدن تعداد کثیری شهرستانی تئاتر خوانده ایجاب میکند فکری اساسی برای روی نیاوردن آنها به تهران نمود ، شاید در حال حاضر هنوزبستری مناسب برای به صحنه آوردن نمایش در شهرستانها وجود نداشته باشد اما نمیتوان به فکر آن نبود ،  در صورت نبود امکانات به صحنه آمدن تئاتر در شهرستانها میتوان روی به نمایشنامه خوانی آورد  . "

البته باید گفت نمایشنامه خوانی درمان درد بی تئاتری شهرستانها نیست ولی میتواند مسکنی باشد از روی    7 ناچاری .

محاسن و معایب نمایشنامه خوانی :

نمایشنامه خوانی در تمامی دورانها توانسته است با کمترین هزینه و امکانات متنهائی را به اجرا درآورد ، هرچند دایره وسعت این اجراها محدودتر از دیگر انواع شیوه های اجرائی بوده باشد  .

دکترمهین بهرامی میگوید :  " شنیدن نمایشنامه محل آزمون شنیدن است  .  شناخت طرح  ، شکل ذهنی  ، حرکت داستان  ، نوع روایت  ، آراستن کلام  ، پالایش زبان  ، وقار صحنه  و شناخت این اصل  مهم  :  مقصد نویسنده  ." *

نمایشنامه خوانی نیز همانند هر پدیده دیگری برای خود طرفدارانی و منتقدانی دارد . عده ای آنرا قبول و عده ای نیز آنرا رد میکنند .

                                                   " ظاهرا نمایشنامه خوانی در ذهن بسیاری مقدمه ای بر اجرا است

                                                     و در زمان کمبود امکانات و سالن اجرا ، گروه های

                                                     نمایشنامه خوانی را نشانی از بقا و حیاتشان در فضای تئاتر

                                                     می دانند . وقتی در این برنامه ها اعلام میشود گروه های برگزیده

                                                     اجرای عموم خواهند گرفت ، تاکیدی می شود بر بهانه بودن

                                                     نمایشنامه خوانی برای اجرای صحنه ای و کمتر کسی توجه

                                                     می کند که دلیلی ندارد یک نمایشنامه خوانی موفق یک اجرای

                                                     صحنه ای موفق نیز داشته باشد . خوانش گر یک نقش الزاما

                                                     بازیگرخوبی برای آن نقش نیست و اصلا شاید متنی که خوانش

                                                     میشود مناسب اجرا نباشد .  اگر به قواعد و مشخصه های

                                                     نمایشنامه خوانی و هدف از اجرای آن آگاه باشیم ، مسلما انتخاب و

                                                     اجرای ما شکلی متفاوت خواهد شد و به نظر می آید باید در این

                                                     زمینه بررسی دقیق تری انجام داد ویژگی ها : هر چند بر اجرای

                                                     نمایشنامه خوانی و اهداف آن نقدهایی وارد است ولی نباید

                                                     دستاوردهای این جلسات را نیز از یاد برد . "

 (  www.ebtekarnews.com )

رسول بانگین معتقد است اگر نمایشنامه خوانی بتواند افراد بیشتری را بطرف تئاتر بکشاند نه تنها بد نیست بلکه باید از آن استقبال هم کرد . دریادل نمایشنامه خوانی را مقدمه بر اجرای صحنه ای میداند . بهنام حقیقی این شیوه اجرائی را دوست دارد و آنرا یکی از راههائی میداند که میتواند تئاتر را گسترش دهد . علی قبچاق میگوید : " اگر بتوان نمایشنامه خوانی را تمرینی برای بهتر شدن بیان بازیگران فرض کرد میتواند یکی از مراحل به صحنه آوردن متنهای نمایشی باشد ، در نمایشنامه خوانی میتوان بازیگر انتخاب کرد ، بیانش را پرورش داد و او را از نظر بیانی آماده کرد ، میتوان با نمایشنامه خوانی به تحلیل درستی از متن به صورت توافق شده با بازیگر رسید و او را به آن سمتی برد که از نظر کارگردان ایده آل است ، میتوان آثار پرخرجی را در شهرستانهائی که بودجه کمی _ در حد صفر _ برای تئاتر دارند به اجرا درآورد و هنرمندان شهرستانی را با این آثار آشنا کرد ، میتوان نویسندگان تازه کار و جوان را معرفی کرد و با اجرای آثارشان به آنها دلگرمی بخشید ، متن اگرچه بدون اجرا ناقص است اما اجرا فقط به صحنه بردن نیست ، نمایشنامه خوانی نیز میتواند اجرائی تئاتری باشد  . " 

< اما نقد نمایشنامه خوانی بعنوان یک واحد اخذ شده از تئاتر می تواند نوعی دیالکتیک شنیداری میان متن و تئاتر را معنا سازی کند تا همچنان ذهن و خلاقیت مخاطب و اهالی هنر نمایش را ، تئاتری حفظ کرده و پرورش داده باشد . و این یعنی رونق نمایشنامه خوانی ، رویکردی است ایده آلیستی ارتباط تئاتری با اهالی تئاتر و مخاطب که روزن دیگری است از اندام حیات تئاتر که می توان دم و بازدم تئاتر و مخاطب را در آن به مشاهده و تجربه نشست . از همین منظر واقعیت دیگری را می توان از افق نمایش نامه خوانی نظاره گر بود و آن فاجعه ای است که افول رسانه تئاتر درسکوت صحنه ، که کاهش معنایی و چرایی کم فروغی خود را در اجتماع ایرانی ما بعنوان مخاطب و تولید گر پیام و فهم زیبا شناسانه ی تئاتری نشان می دهد . نمایشنامه خوانی شاید  8 یکی از بهترین موقعیت های روانی برای نمایشنامه نویس است که می تواند در ارتباط با اثر تولید شده اش دربرابر نخستین مخاطبان انتخابی یا سفارشی اش قرار گرفته و رابطه عاطفی خود با اثر را و یا گزارشی از هیجانات هنگام تولید اثر و نیز معرفی برخی از الحان و حسها و سکوت و سکون که بخشی از فضا سازی اثر دراماتیک است در معرض قضاوت دیگران قرار دهد .  منظورم از ما در خوانش ، عوامل بازخوان متن نمایشی است که برای من تعریف ، کارکرد و معنایی جز نویسنده اثر ندارد . نویسنده ای که بخشی از توضیحات و انرژی خواندن متن خود را با دیگران تقسیم کرده است و یا آنها را در خواندن متن خود شریک می کند تا از ذوق انها نیزبهره گرفتهباشد .

دکتر قطب الدین صادقی ( نویسنده ، کارگردان و مدرس تئاتر ) شیوه و روش نمایشنامه خوانی را  در کشورمان مناسب نمی داند و می گوید :

                                                    " نمایشنامه خوانی در حال حاضر در کشور ما نه تنها وضعیت

                                                      مطلوبی ندارد ، بلکه مخرب هم هست ،

او می افزاید :

                                                      بحث در مورد نمایشنامه خوانی و شیوه درست اجرای آن بحث

                                                      کاملا مفصلی است که باید به طور اساسی مورد تحلیل و بررسی

                                                      قرار گیرد و در وهله اول تعریف درستی از آن داده شود .

وی معتقد است که نمایشنامه خوانی در حال حاضر در ساختار تئاترما تنها تبدیل به توجیهی شده ، برای کسانی سالن تمرین و اجرای تئاتر ندارند و نمی توانند نمایشی را روی صحنه ببرند . صادقی می گوید :

                                                      این افراد سرخودشان را با نمایشنامه خوانی گرم کرده اند

و تاکید می کند که :

                                                     نمایشنامه خوانی تئاتر نیست  .... شیوه نمایشنامه خوانی ما اساسا

                                                     اشتباه است .

از نظر دکتر صادقی نمایشنامه خوانی صحیح شیوه ایست که هنرمندان حرفه ای آثار نویسندگان بزرگ را با آن اجرا میکنند :

                                                     نمایشنامه خوانی در اصل بدین صورت است که هنرمندان

                                                     حرفه ای نمایشنامه های نویسنده های با استعداد را به این شیوه

                                                     می خوانند . در جشنواره های بزرگ مدیران و کارگردانان جهان

                                                     دور هم جمع می شوند و اینکار را انجام می دهند تا نویسندگان و

                                                     استعدادهای نمایشنامه نویسی شان را معرفی کنند و مورد حمایت

                                                     قرار دهند . اما ما در کشورمان در نهایت ساده لوحی داریم آثار

                                                     ایبسن و چخوف را در جشنواره های نمایشنامه خوانی مان کار

                                                     می کنیم .

صادقی معتقد است که هنرمندان ما اصلا این شیوه را به درستی نفهمیده اند و تنها به این خاطر که بودجه و امکانات و سالن ندارند این شیوه را به عنوان ساده ترین راه انتخاب کرده اند. وی در ادامه صحبت هایش

می گوید :

                                                     اینکه عده ای دور هم جمع بشوند و فقط یک نمایشنامه را بخوانند

                                                     ، کاری را انجام داده اند که در آن نه خلاقیتی وجود دارد و نه

                                                     هزینه ای برمی دارد . به نظر من این شیوه جانشین خلاقیت در

                                                     نمایش شده و معتقدم که خیلی هم خطرناک است . صادقی معتقد

                                                     است که شیوه هنرمندان در اجرای این گونه یک جور ساده اندیشی

                                                     خودفریبی است تا برخی افراد بگویند ما بیکار نیستیم  . "

کتایون فیض مرندی ( کارگردان و مدرس تئاتر ) هم با شیوه رایج  نمایشنامه خوانی در ایران چندان موافق نیست و می گوید :

                                                    " نمایشنامه خوانی هم باید به مرحله ای برسد که با شناخت

                                                     اولویت های ضرورتهای خودش استقلال پیدا کند و این طورنباشد

                                                     که هر نمایشی که امکان اجرا بر روی صحنه را پیدا نکرد

                                                     نمایشنامه خوانی بشود . "                                             9

مهرداد ابروان ( منتقد و مدرس تئاتر ) درسخنانی نظر خود را در مورد نمایشنامه خوانی چنین بیان میکند  :

                                                   " نمایشنامه خوانی گونه ای از نمایش است که

                                                     ما در آن بجای آن که عمل نمایش را بر روی صحنه ببینیم  آنرا

                                                     می شنویم .

او می افزاید :

                                                     نخستین حسن این کار آن است که اولاً

                                                     ضرورت اجرای نمایش را به ما گوشزد می کند ؛ مثلاً ما در

                                                     تئاتر شهر بارها شاهد این بوده ایم که متنهایی به این صورت

                                                     خوانده شده اند و بعداً برای اجرایشان هم تصمیم گیری هایی شده

                                                     است . مثلاً   "بیتوس بیچاره "  کار آقای " حمید مظفری " چند

                                                     سال پیش اول در یکی از جلسات نمایشنامه خوانی شد و بعد

                                                     مخاطبان اش خواستار این شدند که نمایش به اجرا درآید . اتفاقاً

                                                     نمایشنامه خوانی تاکید می کند که اجرای تئاتر چقدر مهم است .

                                                     اما بخش دوم قضیه این است که نمایشنامه خوانی فواید مهم

                                                     دیگری هم دارد ؛ یک موقع می تواند نویسندگان و استعدادهای

                                                     جوان را معرفی کند ، کارهایشان را نقد کند و باعث پیشرفت آنها

                                                     بشود . حالا این نویسندگان شاید تا بحال کسانی بوده اند که امکان

                                                     اجرای کارشان فراهم نبوده یا اصلا کارگردانی نبوده که کارشان

                                                     را اجرا کند . دوم آنکه نمایشنامه خوانی از اجرای صحنه ای

                                                     راحت تر است ، بازیگران زمان کمتری برای تمرین نیاز دارند ،

                                                     امکانات زیادی برای خواندن آن لازم نیست ، می تواند در یک

                                                     سالن کوچک اجرا شود و  ...  ضمن اینکه از طرف دیگر هم

                                                     یکسری از آثار که بهیچ وجه امکان اجرایی ندارند می توانند

                                                     براحتی نمایشنامه خوانی شوند . علاوه بر اینها برخی آثار هم

                                                     هستند که به لحاظ شرایط ویژه ممیزی امکان اجرای گسترده

                                                     صحنه ای را ندارند . ولی در حد خوانده شدن می توان آنها را

                                                     مورد استفاده قرار داد . این شکل از کار در همه جای دنیا هم

                                                     وجود دارد .

ابروان همچنین می افزاید :

                                                     گاهی هم برای

                                                     بزرگداشت نویسندگانی که اجرای آثارشان نامقدور است می توان

                                                     جلسات نمایشنامه خوانی برگزار کرد که به نظر من خیلی هم مفید

                                                     است و می تواند بسیاری از آثار ناشناخته را هم به مخاطبان تئاتر
                                                     معرفی کند ."

فرهاد مهندس پور بعنوان یک مخالف با پدیده نمایشنامه خوانی نظرات خود را اینچنین بیان میکند : 

                                                   " من یکی از افراد معترض به جریان

                                                     نمایشنامه خوانی بودم ، زیرا که هدف از انجام این کار برایم
                                                     مشخص نبود  .درواقع به دلیل وجود نیروهای جوان و وقت آزاد

                                                     این افراد و از طرفی کمبود امکانات ، امروزه به شکل

                                                     قابل توجهی همه روبه نمایشنامه خوانی آورده اند ، اما بهتر است

                                                     قبل از هرکاری مشخص کنیم که چرا چنین اتفاقی می افتد و نقاط

                                                     قوت و ضعف آن چیست ، زیرا که امروزه هنر نمایشنامه خوانی

                                                     به نوعی از یک اجرای نیمه کامل تبدیل شده است .

او متذکرشد :

                                                     برخی معتقدند که نمایشنامه خوانی فرصتی برای تحلیل

                                                     اثر آن هاست ، درحالی که در این برنامه های نیمه اجرایی که ما

                                                     شاهد آن هستیم یک واسطه میان تماشاگر و متن افتاده است که  10

                                                     باعث می شود ما از تحلیل اثر عاجز شویم . اما باز هم گویا

                                                     نمایشنامه خوانی ضرورت ها را از دل خود پیدا کردند و افراد

                                                     زیادی هستند که از حداقل امکانات قصد دارند بهترین نتیجه را

                                                     بگیرند  .

مهندس پور با تأکید بر این نکته که نمایشنامه خوانی یکفرآیند آموزشی است اضافه کرد:  

                                                     در کشورهای غربی برای

                                                     آموزش زبان و درک مطلب و بیان ازهنرنمایشنامه خوانی بهره

                                                     می گیرند ، اما امروزه این هنر بخش عظیمی از نیروهای ما را

                                                     سرگرم خود کرده است و این نگرانی وجود دارد که ما از دل آن

                                                     یک آیین بسازیم و در گرو آن اصل اتفاق را فراموش کنیم .  

او در پایان گفت :  

                                                     نمایشنامه همواره در ساحت زبان و ادبیات

                                                     اتفاق می افتد ، درحالی که طی جلسات نمایشنامه خوانی های ما ،

                                                     این اتفاق حاصل نمی شود  . "

ناظرزاده کرمانی ؛ مدرس و پژوهشگر تئاتر؛ عنوان می کند:

                                                   " به دلیل کمبود فضا و امکانات موجود در

                                                     عرصه تئاتر، هنرمندان ما دست به شکل متفاوتی از

                                                     نمایشنامه خوانی می زدند که امروزه یکی از ریختارهای نمایش

                                                     ایرانی محسوب می شود و با سنت های پیشین ایرانی مثل

                                                     سخن وری همخوانی دارد . آرزو دارم که روزی نمایشنامه خوانی

                                                     جایگزین یک تئاتر فقیر نشود زیراکه نمایشنامه خوانی باید استاتیک

                                                     ویژه خود را پیدا کند و به جایگاه رفیعی دست یابد ، نه این که در

                                                     نبود امکانات اجرای عمومی جایگزینی برای اجرای صحنه ای

                                                     شود ، زیراکه نمایشنامه و هنری که بوی فقر و فلاکت بدهد اساسا

                                                     اتفاق خوبی نیست " .

مسعود دلخواه ؛ کارگردان و مدرس تئاتر؛ نیز در تأیید صحبت های ناظرزاده یادآور شد :  

                                                   " اجرای

                                                     متن در دست درواقع یک نیمه اجرا است و وقتی که امکان کامل

                                                     اجرای یک اثر نیست می توان با یک دکور ساده ، لباس و میزانسن

                                                     آن نمایشنامه را اجرا کرد . "    >

  . ( 140 http://puche.blogfa.com/post-aspx )

افراد زیادی از اهالی تئاتر در جشنواره های مختلف اقدام به کارگردانی نمایشنامه خوانی کرده اند که در انتهای راه بدلایل مختلفی از حضور خود راضی نبوده اند ، یکی از این افراد خانم فهیمه راستکارست .                                                      

فهیمه راستکار معتقد است :

                                                   " نمایشنامه خوانی هنوز جایگاه خود

                                                     را پیدا نکرده و جدی گرفته نشده است و این باعث می شود

                                                     نمایشنامه خوانها متحمل سختی بیشتری شوند تا جائیکه هنوز

                                                     فضای مناسبی برای نمایشنامه خوانی در نظر گرفته نشده است  ".

( http://www.theater.ir )

شاید جا نیفتادن نمایشنامه خوانی در ایران یکی از دلایلی باشد که اجازه نداده است افراد مختلف چه در حوزه اجرا و چه در حوزه مدیریتی تکلیف خود را با آن بدانند .

« جابر انصاری » نیز نمایش‌نامه‌خوانی را در وهله‌ی اول شیوه‌ای برای معرفی نمایش‌نامه و نویسنده و     11

 در مرحله‌ی  بعد  نقد و بررسی  اثر دانسته تأکید می‌نماید :  «  این مسئله چندان مورد بررسی قرار نگرفته است . » .

( http://www.artmarkazi.ir  (

در خارج از ایران افرادی نظیر گوته ، پوشکین ، لرد بایرون ،  پرس شیلی و توماس هاردی از مخالفان درام های خواندنی هستند ، اما کسانی نظیر چخوف و شکسپیر هم بوده اند که خود متنهای خود را قبل از اجرا خوانش میکرده اند ، البته در خصوص موافقان و مخالفان نمایشنامه خوانی در آنسوی مرزها میتوان تحقیقات مفصلی انجام داد که از حوصله این گزارش خارج است  .

شاید بزرگترین ایراد نمایشنامه خوانی زمانی بروز میکند که آنرا درکنار و یا برابر اجرای صحنه ای قرار میدهیم ، کاری که کاملا اشتباه است ، در عالم تئاتر هیچ چیزی نمیتواند جایگاه اجرا در صحنه را بگیرد چرا که متن اصولا برای به صحنه رفتن نوشته میشود و قبل از اجرا ناقص است اما اگر جدا از تقابل نمایشنامه خوانی با رویکرد صحنه ای نمایش به نمایشنامه خوانی بعنوان راهکاری در نبود آن توجه کنیم میتوان گفت این رویکرد جدید تا حدودی قابل قبول خواهد بود .  هرچند نمایشنامه خوانی در ذات خود اشکالاتی را نیز داراست ، مثلا ،  نمایشنامه خوانی اگر چه میتواند در نبود اجراهای صحنه ای جای خالی آن را تا حدودی پر کند اما این رویکرد در مواجهه با تئاتر مدرن زبانی الکن و ناقص خواهد داشت ، چرا که تئاتر مدرن بیشتر از آنکه شنیداری باشد دیداریست و نیازمند صحنه است .

نمایشنامه خوانی در ایران و جهان :

یونان باستان خاستگاه و خیزشگاه  و درواقع مهد تئاتر است . میتوان از خود پرسید " آیا نمایشنامه خوانی در تئاتر یونان شناخته شده بود است ؟ " شاید جواب این سوال را در عمل نتوان یافت اما میتوان گفت نمایشنامه ای همچون  " گفتگوهای افلاطون درباره مرگ سقراط " برای خوانده شدن نگاشته شده است .

دکتر ناظرزاده کرمانی در خصوص تاریخچه نمایشنامه خوانی در دنیا میگوید :

                                                   " از زمان سنکا در غرب

                                                     یک شکل از نمایشنامه با عنوان نمایشنامه خواندنی نوشته می شد و

                                                     افرادی که آن را می نوشتند، خود را برای نوعی سخنوری آماده

                                                     می کردند .

او ادامه میدهد :

                                                     این افراد از چهره های سرشناس

                                                     جامعه محسوب می شدند و از شاخه دانش های ادبی برای رسیدن

                                                     به مرحله استادی استفاده می کردند و دست به نمایشنامه های

                                                     خواندنی می زدند ، مثلاً سناتورها در جامعه غرب از طریق ارائه

                                                     خطابه به مرحله سناتوری می رسیدند .

کرمانی در ادامه به شکل دیگری از نمایشنامه خوانی در غرب اشاره میکند و میگوید :  

                                                     روخوانی یک نمایشنامه که بازهم سخنوری ، سرمایه اصلی آن

                                                     محسوب می شد از دیگر اشکال نمایشنامه خوانی است که افرادی

                                                     که در هنر نمایش فعال بودند این کار را می کردند ، مثلاً

                                                     نمایشنامه نویس بزرگی چون استریندبرگ عادت داشت ،

                                                     نمایشنامه های تازه خود را که هنوز به صحنه نرفته اند با یک

                                                     روخوانی حرفه ای به معرض دید عمومی بگذارد و کار خود را

                                                     مورد نقد و قضاوت مردم و هنرمندان قرار دهد که کم کم این نوع

                                                     از نمایشنامه خوانی درغرب مطرح شد .

این مدرس تئاتر تصریح میکند :

                                                     این اتفاق در دوره هایی در کافه های هنری که

                                                     محل تجمع شاعران ، نویسندگان و هنرمندان بود نیز اتفاق می

                                                     افتاد ، اما آن چه که امروز با عنوان نمایشنامه خوانی در ایران

                                                     شکل گرفته است مشخصا متعلق به ایران است و یک ژانر      12

                                                     متفاوت  تلقی می شود که نمونه آن در خارج از کشور وجود

                                                     ندارد . "  

( 140 http://puche.blogfa.com/post-aspx )

نمایشنامه خوانی یکی از تازه ترین رویکردهای تئاتری کشورمان میباشد که در این سالها شکل گرفته و برای خود مسیری غیر از یک اجرای صحنه ای را انتخاب نموده است .

شاید بتوان گونه های قدیمی قصه گویی در ایران را با این رویکرد تئاتری هم خانواده خواند ، گونه هائی نظیر  "  حمله‌خوانی  "   " خنیاگرانی  "   "  نق‍ّالی ، ب‍َرخوانی ، داستان‌گزاری  "   "  حمزه‌خوانی  "  و قبل از همه اینها بدلیل قدمت و پیشینه تاریخی چندهزارساله اجراهای قصه های فولکولوریک آذربایجان و ترکان ایران توسط " آشیقها و اوزانها  "  . قوپوز  _  ساز آشیقهای ترک آذربایجان  _   تنها ساز ایرانیست که آنرا بر روی سینه قرار داده و مینوازند  ، نقاشیهای حک شده بر روی سنگها و کاسه های مانده از هزاران سال پیش در نواحی مختلفی از ایران آشیقهائی را نشان میدهد که قوپوز مینوازند  .  آشیقها داستانهای عاشقانه  ، حماسی ، دینی و ... خود را همراه با نواختن ساز بصورت آهنگهای آشیقی میخوانند و شعر و قصه ترانه خوانده شده را دوباره بصورت  "  گفتاری غلوشده  "  و بدون آواز بازگو میکنند ؛ شاید بتوان گفت نوعی خوانش از متن قصه شفاهی  . با گذر از تاریخ میتوان به زمان حال رسید و قصه گوها را در لباسهای مختلفی دید که در میدانها ، بازارها ، گذرگاهها ،  قهوه‌خانه‌ ها و دیگر محلهای تجمع افراد اقدام به خوانشی از قصه میکنند .

خانم راضیه برومند اولین نمایشنامه خوانی در ایران را مربوط به سال 42 میداند . **

دکتر مهین بهرامی میگوید : " روخوانی نمایشنامه در " خانه هنرمندان " به ابتکار هیئت مدیره نمایشنامه نویسان آغاز شد . "  *

فرهنگسرای نیاوران از سال 83 بصورت رسمی جلسات نمایشنامه خوانی را برپا مینماید  . *

"       « دکتر اردشیر صالحپور » مدرس تئاتر اولین جلسه نمایش‌نامه‌خوانی به مفهوم امروزین را متعلق به « بابک محمدی » با همراهی گروه هنری « گلاب آدینه » در فرهنگسرای نیاروان می‌داند .

"     « بابک محمدی » دانش آموخته‌ی سینما در اتریش و فعال تئاتری کشور، سابقه روخوانی نمایش را مربوط به سالهای بسیار دور در غرب دانسته و می‌گوید : « در خانواده‌های اشرافی و سلطنتی اروپا رسم بر این بوده که هنر پیشگان قوی و خوش صدا متون نویسندگان بزرگ را می‌خواندند که این طریق قرائت محدود به اشراف می‌شده ، اصولاً در تاریخ تئاترهای بزرگ و مضامین آن متعلق به اشراف بوده » وی در زمینه‌ی سیر تحولی پدیده نمایش‌نامه‌خوانی می‌افزاید: « به تبع مسائلی که ذکر شد ، ادبیات کافه‌ای رسم شد ، مثلاً در همین « کافه نادری » تهران عده‌ای نویسنده وجود داشتند که داستانهایی را درون کافه می‌نوشتند و همان جا قرائت می‌کردند ؛ در زمان کریسمس ، در اروپا هنرپیشگان مشهور و توانمند متن هایی را به تنهایی برای مردم روخوانی می‌کردند . »

« سیروس ابراهیم زاده » بازیگر تئاتر و سینما نیز ضمن تأئید گفته‌های بابک محمدی می‌افزاید: « این فرم نمایش‌نامه‌خوانی از سنت کافه نشینی بوجود آمده است ؛ چرا که پاتوقهای اهل تئاتر مرکز تبادل اندشه است . »

اما دکتر « اردشیر صالحپور» مدرس تئاتر خاستگاه نمایشنامه‌خوانی را اینگونه تبیین می‌نماید : « ظاهراً برای نخستین بار در اتریش بعضی از هنرپیشه‌های مشهور تئاتر که برای استراحت و گذراندن تعطیلات در هتلها به سر می‌بردند هنگام اوقات فراغت شبانه در لابی هتلها ، تکه‌هایی از متن نمایش‌نامه‌های مورد علاقه‌ی علاقمندان را برای آنها قرائت می‌کردند که این خوانش با ذوق ، مهارت و خلاقیت هنری ایشان همراه بودو امروزه این پدیده در ایران به نام « نمایشنامه‌خوانی » باب شده است . » .     "

( http://www.artmarkazi.ir  (

در مورد تاریخ دقیق و چگونگی شروع نمایشنامه خوانی در ایران با قاطعیت نمیتوان اظهار نظر کرد چرا که تمامی اظهارنظرها بدون سند و مدرک معتبر و ثبت شده در زمان اشاره شده میباشد  .

« دکتر ناظر زاده کرمانی » در ارتباط با آغاز نمایشنامه‌خوانی در ایران می‌گوید :  

                                                   « برای اولین بار در دهه‌ی 70 در یک جلسه ‌ی سخنرانی متوجه

                                                      شدم اساساً چیزی به نام نمایشنامه‌خوانی در ایران متداول    13

                                                      نیست ، به همین جهت در آن جلسه که معاونت هنری وزارت

                                                      فرهنگ وارشاد اسلامی وقت نیز  حضور داشتند طرح

                                                      نمایش‌نامه‌خوانی و پیشنهاد برگزاری کارگاههای نمایشی را ارائه

                                                      کردم . » .

ایشان معتقد است آنچه که امروزه به عنوان نمایش‌نامه‌خوانی در ایران شکل گرفته است مشخصاً متعلق به ایران است و یک ژانر متفاوت تلقی می‌شود که نمونه آن در خارج از کشور وجود ندارد .

                                                    " برخی به اجرای نمایشنامه خوانی در سال 1342 نیز اشاره

                                                     کرده اند و این نشان می دهد برنامه ای با عنوان نمایشنامه خوانی

                                                     هرچند با شکل های مختلف در طی سال های گذشته همواره

                                                     برگزار شده است . شاید بتوان گفت گسترش و جدی شدن اینگونه

                                                     نمایشی ، یا بهتر است بگوییم ادبیات نمایشی ، به چند سال اخیر و

                                                     اوایل دهه 80 بر میگردد . در آن زمان برنامه های ماهانه و

                                                     پراکنده ای توسط کانون نمایشنامه نویسان خانه تئاتر در خانه

                                                     هنرمندان ایران انجام می شد . ولی از فروردین سال  88 در

                                                     تئاتر شهر ، برنامه های هفتگی نمایشنامه خوانی با عنوان  "

                                                     عصری با نمایش " به صورت مستمر و جدی آغاز شد و توانست

                                                     تاثیر مناسبی بر مخاطبان و فضای تئاتر بگذارد . عصری با

                                                     نمایش طی سه سال  ( از 81 تا  83 )  و با 9 فصل اصلی و سه

                                                     فصل دانشجویی هر هفته علاقمندان زیادی را به کافه تریای سالن

                                                     اصلی تئاتر شهر کشاند .  در همان زمان دو دوره جشنواره

                                                     نمایشنامه خوانی در سال ها 81 و 82 در بیست و یکمین و بیست

                                                     و دومین جشنواره بین  المللی تئاتر فجر نیز برگزار شد . از آن

                                                     زمان جلسات نمایشنامه خوانی متفاوتی در تهران و شهرستان ها

                                                     انجام شد که بعضی از آنها همچنان ادامه دارد .  "

(  www.ebtekarnews.com )

امروز در ایران نمایشنامه خوانی در جشنواره های مختلفی انجام میشود و برای خود بستری جداگانه از اجرای صحنه داراست . در آذربایجان غربی حوزه هنری از دو سال قبل هر سال اقدام به برگزاری جشنواره نمایشنامه خوانی میکند اما اداره ارشاد اسلامی در این خصوص تاکنون کاری انجام نداده است  .

نتیجه  :

در بعضی از جوامع مردم درد نان دارند ، در بعضی درد نام ، گاهی در جامعه ای این درد درد فرهنگ است ، درد تمدن است ، درد ... ، در هر حال هر جامعه ای دردهای خاص خود را دارد ،،، بعضی از این جوامع درد تئاتر دارند  . برای رونق تئاتر در کشوری که مردمانش در وسعتی حجیم درد تئاتر ندارند و تئاتر دغدغه عده کمی از افراد جامعه است باید فرهنگ رفتن به تئاتر و دیدن نمایش را بوجود آورد ، این امر مستلزم استفاده از تمامی راهکارها و امکانات موجود آن جامعه میباشد .

علاوه بر ایجاد بستر مناسب و آموزش فرهنگ دیدن تئاتر یکی دیگر از راههای رونق دادن به تئاتر اجرای بیشتر و بیشتر کارهای بزرگ میباشد ، کارهائی که توسط بزرگان تئاتر به نگارش درآمده اند و در عالم تئاتر برای خود جایگاهی ویِژه دارند . اجرای این آثار به دفعات متعدد با توجه به بضاعت فعلی تئاتر دست کم در شهرستانها ممکن نیست . میتوان از راههای کم هزینه تر با آثار تازه نوشته شده نویسندگان بی نام و نشان و همچنین آثار باارزش بزرگان تئاتر آشنا شد ، نمایشنامه خوانی یکی از این راهها میباشد .

                                                    " امروز و آینده :  به یقین برگزاری جلسات نمایشنامه خوانی

                                                    تاثیر مناسبی بر بالا بردن سطح آگاهی تماشاگران و در کل قدم

                                                    ارزشمندی در تئاتر کشور است ، ولی نباید از یاد برد که

                                                    نمایشنامه خوانی را فقط به عنوان نمایشنامه خوانی بپذیریم و  14

                                                    به دنبال فواید و اهداف خود آن باشیم . قرار نیست این کار

                                                    بهانه ای برای اجرا باشد و یا حتی جای آن را بگیرد .

                                                    نمایشنامه خوانی اقدامی است برای معرفی یک اثر، خصوصا اثر

                                                    چاپ نشده و تازه به نگارش درآمده ، و فرصتی است تا مخاطبان و

                                                    علاقمندان جدی تئاتر با نمایشنامه ها و نویسندگان جدید آشنا شوند و

                                                     نباید از آن انتظار یک اجرای کامل را داشت . "

(  www.ebtekarnews.com )

ما باید نمایشنامه خوانی را بعنوان اجرائی از نمایشنامه در نبود امکان اجرای صحنه ای قدر بدانیم و در اعتلای آن بکوشیم  .  البته اگر نگاهی ایده آلیستی به تئاتر داشته باشیم و هیچ انعطافی را در برابر عوامل تاثیرگذار برنتابیم باید بگوئیم نمایشنامه خوانی هرگز نمیتواند کمبود اجرای صحنه ای را جبران کرده  ،  جایگزینی برای آن باشد .

« بابک محمدی » میگوید : « ...   دیگران – چه در خارج و چه داخل -  سالها روی نمایش‌نامه‌خوانی زحمت کشیده اند . اگر ما پس از مدتی بازی به هر جهت از کنارش عبور کنیم ، اصلاً کار درستی انجام نداده ایم ما باید ابتدا پایه بازی را بیاموزیم ، بعد با اندیشه خود در تکامل آن بکوشیم . اگر راه را غلط بپیمائیم ، در جا می‌زنیم و پیشرفت هم نخواهیم داشت و در برخورد با افرادی که این کار را انجام داده‌اند جدی گرفته نمی شویم . » .

( http://www.artmarkazi.ir  (

قدمهای اول چه درست و چه غلط برداشته شده اند ، اگر قدمهای بعدی هم برداشته شوند ، البته با فرض درستی آنها ، میتوان امیدوار بود ، امیدوار به این که نمایشنامه خوانی در کنار اجرای صحنه ای نمایشنامه ها دنیای تئاتر را به زندگی ما بیاورد . نمایشنامه خوانی هرگز نخواهد توانست جای و جایگاه اجرای صحنه ای را از آن خود کند ، پس چه بهتر که در فکر جای و جایگاه خود باشد ، جائی در کنار اجرای صحنه ای .

جایگاهی که در زیرمتن خبر زیر میتوان آنرا تصور کرد البته "  اگر این کاروان به بیراهه نرود " :  

" به گزارش دریافتی سایت ایران تئاتر ،  " مهدی گلیج "  در گفت‌وگو با روابط عمومی پنجمین جشنواره نمایشنامه خوانی مولوی گفت : « پنجمین جشنواره نمایشنامه‌خوانی مولوی که تاکنون 13 جلسه آن در سالن اصلی تئاتر مولوی برگزار شده ، ناگزیر با وقفه مواجه می‌شود و زمان و چگونگی ادامه آن در آینده‌ای نزدیک به اطلاع دانشجویان، اساتید و علاقه‌مندان نمایشنامه‌خوانی مولوی  خواهد رسید . »
وی با اشاره به فراز و نشیب‌هایی که این جشنواره طی 5 دوره برگزاری با آن مواجه بوده گفت : « خوشبختانه جشنواره نمایشنامه‌خوانی مولوی به عنوان یکی از تخصصی‌ترین جشنواره‌های این حوزه که معرفی نمایشنامه‌نویسان و مترجمان جوان کشور یکی از اهداف آن به شمار می‌رود با استقبال گسترده‌ای در بین علاقه‌مندان هنر نمایش روبروست . در دوره پنجم 25 عنوان از بهترین آثار دانشجویان تئاتر و نویسندگان جوان کشور به علاوه متون ترجمه شده آنان انتخاب شدند تا در 3 فصل خوانده شوند . تاکنون 13 نمایشنامه خوانده شده و مابقی آثار طبق جدول زمان‌بندی تا پایان نیمه اول سال خوانده خواهند شد . »
وی افزود : « این جشنواره به عنوان حرکتی علمی و پژوهشی با حضور تعدادی از هیات علمی دانشگاه شکل گرفته و ضمن توجه به ارتقاء نمایشنامه‌نویسی کشور، فرصتی برای ارائه آثار دانشجویان و مواجهه با تماشاگران حرفه‌ای تئاتر به شمار می‌رود . »  .

(  سایت ایران تئاتر  )

پس در شرایط فعلی میتوان گفت نمایشنامه خوانی در نبود اجرای صحنه ای غنیمت بزرگیست :

"  حال که پرنده ای نیست بگذار درخت خود بخواند  . "   *

ما نیازمند تئاتریم  ، تئاتری که دردهای اینجائیمان را با مرحمهای درمانگر افسون شده و سحرآمیز   15 درمانی شایشته نماید ، تئاتری که بتواند افقهای بازتری از زندگی  جدید و مدرن را برایمان بگشاید ، تئاتری که بتواند درهای تازه ای از شکوفائی و سعادت را برویمان باز کند ،  تئاتری که پنجره ای باشد به آسمان آبی آبی سرشار از ابدیت ، تئاتری که رهگشای راههای نارفته ای باشد که در انتهای آن راهها سعادت چشم انتظار آدمیانست ، تئاتری که نجاتگر باشد و منجی ،،، ما نیازمند چنین تئاتری هستیم و برای داشتن آن میبایست از تمامی امکانات و تمامی رویکردها و راهکارها استفاده کنیم . ما برای زنده کردن تئاتر در این سرزمین که تئاتری مریض و در حال مرگ دارد باید که تلاشی مضاعف نمائیم . برای رسیدن به مرزهای مقبولیت و  قابل قبول بودن هیچ کوششی بیهوده نیست ، هیچ کاری بی ارزش نیست ، هیچ راهی بدردنخور نیست  . برای ساختن تئاتر از تمامی راهکارها و امکانها باید استفاده کرد . نمایشنامه خوانی یکی از این راهکارهاست  .

باید که  نمایشنامه خوانی را قدر بدانیم  .

منابع و مآخذ:

( http://www.artmarkazi.ir  (

(  www.ebtekarnews.com )

( 140 http://puche.blogfa.com/post-aspx )

( http://www.theater.ir )

( 178030http://www.dayna.ir/NSite/FullStory/News/?Id= )

( سایت سازمان تبلیغات اسلامی )

(  سایت ایران تئاتر  )

   *     جزوه نخستین جشنواره نمایشنامه خوانی بنیاد آفرینشهای هنری نیاوران .

   **    روزنامه شرق . 4 بهمن 1383  .