درام

متنهای دراماتیک

درام

متنهای دراماتیک

تحقیق : از معشوق مستور حافظ تا زلیخای گوته .

ادبیات تطبیقی : از معشوق مستور حافظ تا زلیخای گوته .

مستی .

" آن روز که خدا گل آدم را از مشتی خاک بسرشت " .

" وقتیکه مشت خاک با باده گلرنگ درآمیخت " .

دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند

گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند .

در همین آغاز کار باده ای باید گرفت از دست حافظ و گوته و بیاد این بزرگان نوشید .

" ... شراب سال یازده ... " !!!

شراب سال یازده برای گوته هرچه باشد و هر کیفیتی داشته باشد یک حسن تصادف محسوب می شود چرا که امسال سال 2011 میلادی می باشد .

" ... اگر میخواهید که من از ته دل خرسند باشم و خویش را نیکبخت دانم ، کاری کنید که حافظ شیراز نیز در کنارم نشیند و در جرعه نوشی " سال یازده " شریکم شود ... "

و اینک حافظ و گوته همزمان از این شراب مینوشند و مینوشانند ، این همان شرابیست که گوته آن را " شراب ازلی ... " می نامد و حافظ آئینه سکندر :

آئینه سکندر جام می است بنگر .

راستی بقول گوته " اسکندر چه باده خورد که چنین مست شد " ؟ ، و این حافظ است که جواب میدهد :

خمها همه در جوش و خروشند ز مستی

وان می که درآنجاست حقیقت نه مجازست .

از نظر حافظ و گوته مستی دیدن بی پرده حقایق است و این راهیست که با اشاره پیری دانای راه آنها را به خود حقیقت می رساند .

حافظ مرید جام میست ای صبا برو .

حافظ مرید پیریست که مستی مسلک اوست :

دوش از مسجد آمد سوی میخانه پیر ما .

گوته نیز همچون حافظ مستی را بعنوان راهی برای خود و درک حقایق میدانسته است :

" میخوارگان پاک بین خدای را بی پرده تر توانند دید ... "

و این همانیست که حافظ می گوید :

ما در پیاله عکس رخ یار دیده ایم .

پس برای رسیدن به حقیقتی که حافظ و گوته بدان رسیده اند " بیائید تا همه مست باشیم ... بیائید تا با باده کهن زنگ غم نو از دل بزدائیم ... " باید که از می آنها مست شد ، اما :

گر خمر بهشستست بریزید که بیدوست

هر شربت عذبم که دهی عین عذابست .

بی یاد دوست نباید نوشید چرا که بی یاد دوست هیچ حقیقتی ارزش آن ندارد که بدنبال یافتن آن رفت :

در مذهب ما باده حلالست ولیکن

بی روی تو ای سرو گل اندام حرامست .

حافظ روزی دست طلب برای گرفتن باده بسوی هر آنکه باده ای دارد دراز کرده است :

بخدا که جرعه ای ده تو به حافظ سحرخیز .

پس راهروان این راه باید که از ابتدای کار یعنی از همان سحرگاه طالب می و مستی باشند ، گوته میپرسد :

" سحرگاهان در میخانه چه غوغا بود ! "

نوشانوشی رندان راه حقیقت .

یک یادآوری مهم :

صراحئی و حریفی گرت بچنگ افتد

به عقل نوش که ایام فتنه انگیز است 1

در آستین مرقع پیاله پنهان کن

که همچو چشم صراحی زمانه خونریز است .

زیاده از ظرفیت نوشیدن و بدمستی کردن در این بزم مجاز نیست .

ساقی این بزم کیست ؟

ساقی :

بر رخ ساقی پری پیکر

همچو حافظ بنوش باده ناب .

" تو ای ساقی ماهرو ، پیش آی و از این پس با دست خویش باده در ساغرم ریز " .

حافظ و گوته هر دو از دست ساقی خوب چهره شراب می گرفته اند و از زشترویان گریزان بوده اند :

" ای زشترو ، بر من باده مپیمای " .

هر آنچه این ساقی زیباروی برای بیخود کردن بدهد شرابیست گوارا :

آنچه او ریخت به پیمانه ما نوشیدیم .

آیا هر کسی میتواند از این شراب بنوشد ؟

حافظ به خود نپوشید این خرقه می آلود .

درواقع میتوان گفت آنکه خواهان مستی است کسی را برمیگزیند تا او را مست باده خود کند :

به خدائی که توئی بنده بگزیده او

که بر این چاکر دیرینه کسی نگزینی .

چرا ؟ حافظ و گوته معتقدند در عالم مستی هرآنچه برزبان و قلم آنها می رود حرف همانیست که آنها را مست کرده تا از طریق آنها حرف خود را بزند ، درواقع اینها بازگویه کنندگان اویند :

بارها گفته ام و بار دگر می گویم

که من دلشده این ره نه بخود می پویم

در پس آینه طوطی صفتم داشته اند

آنچه استاد ازل گفت بگو می گویم .

در اندرون من خسته دل ندانم کیست

که من خموشم و او در فغان و در غوغاست .

گوته نیز می گوید :

" تو با عشق خویش مرا شاعری آموختی ... "

یا

" سخن من نیز انعکاس لطف تو بود ... " .

این ساقی کیست ؟

دلم ز نرگس ساقی امان نخواست بجان

چرا که شیوه آن ترک دل سیه دانست .

حافظ در جائی می گوید :

ترکان پارسی گو بخشندگان عمرند .

( اینجا لازم است دو مطلب را عنوان کنم :

1 _ در چاپهای جدید دیوان حافظ بدلایل مختلفی !!! وقتی به کلمه " ترکان " می رسیم بعضی جاها بجای آن از کلمه خوبان استفاده میشود که درست نیست البته در تعدادی از این ابیات خود کلمه خوبان را کلمه اصلی می توان فرض کرد .

مصرع زیر را در نظر بگیرید :

گوی خوبی بردی از خوبان خلخ شادباش .

اینجا بجای کلمه " خوبان " درستتر است از کلمه ترکان استفاده شود چرا که خلج ها یا خلخها از طوایف ترکان بوده اند . قوم خُلج یا قوم خَلَچ یا قوم خُلچ یا قوم خُولج به باقی ماندگان قوم هپتالیان گفته می‌شود . در واقع آنان شعبه‌ای از یک قوم قدیمی ترک هستند که در سالهای 555 میلادی تحت عنوان خولِس نامیده می‌شدند . این زمان قبل از ظهور ترکان و اضمحلال حکومت هپتالیان در غرب آلتایی بود . خلج‌ها به عنوان طرفداران وفادار حکمران ترکان غربی به نزد فرستادهٔ روم آمدند . اصطخری محل اقامت خلج‌ها را در ناحیهٔ کابل ذکر کرده است . امروزه خلج‌ها در افغانستان ساکن هستند . محمود کاشغری در دیوان لغات الترک ( که در اواسط قرن پنجم هجری تألیف شده ) در شرح لغت ترکمان ، خلجها را از اقوام اوغوز ساکن اویغورستان چین می‌داند و با اشاره به جدایی خلج‌ها از سایر ترکمانان آنان را دو قبیله از بیست‌ و چهار طایفه ترکمن دانسته است . بسیاری از خلج‌ها در حمله یعقوب صفاری به افغانستان قتل عام شدند ؛ ولی در دولت سامانیان و غزنویان این تیره از ترکان وارد اردو شدند .

2 _ در این مصرع کلمه آخر " عمرند " بنظر می رسد درست نباشد و کلمه " شعرند " مناسبتر است :

ترکان پارسی گو بخشندگان شعرند . 2

هر چند اگر عمرند درست باشد اشاره به جاودانگی دارد که بدان اشاره خواهد شد .) .

برای حافظ ساقی همان است که الهام یار را به او منعکس میکند ، گاهی یار و ساقی یکی می شوند و این خود یار است که باده در جام میریزد ، البته یار اغلب از پس ساقی می آید :

ساقی و مطرب و می جمله مهیاست ولی

عیش بی یار مهیا نشود یار کجاست .

یار :

یار حافظ همچون آفتابی در پس پرده پنهان است ، مستور است و این دلبر مستور و مست بت اوست ، شاه اوست ، ماه اوست ، گل اوست ، همه چیز اوست :

بتی دارم که گرد گل ز سنبل سایه بان دارد

بهار عارضش خطی بخون ارغوان دارد .

ای گل خوش نسیم من بلبل خویش را مسوز

کز سر صدق می کند شب همه شب دعای تو .

گلعذاری ز گلستان جهان ما را بس

زین چمن سایه آن سرو روان ما را بس .

ماه خورشید نمایش ز پس پرده زلف

آفتابیست که در پیش سحابی دارد .

مستور و مست هر دو چو از یک قبیله اند

ما دل به عشوه که دهیم اختیار چیست .

تو خود چه لعبتی ای شهسوار شیرینکار

که در برابر چشمی و غایب از نظری .

شاه نشین چشم من تکیه گه خیال توست

جای دعاست شاه من بی تو مباد جای تو .

شاه خوبانی و منظور گدایان شده ای .

شاه شمشاد قدان خسرو شیرین دهنان

که بمژگان شکند قلب همه صف شکنان .

شهسوار من که مه آئینه دار روی اوست

تاج خورشید بلندش خاک نعل مرکبست .

شاه ترکان سخن مدعیان می شنود .

گفتم ای سلطان خوبان رحم کن بر این غریب .

خفته بر سنجاب شاهی نانینی را چه غم .

سیر سپهر و دور قمر را چه اختیار

در گردشند برحسب اختیار دوست .

سلامت همه آفاق در سلامت توست .

جام جهان نماست ضمیر منیر دوست

اظهار احتیاج خود آنجا چه حاجتست .

و 3

در دیرمغان آمد یارم قدحی دردست

مست از می و میخواران از نرگس مستش مست .

یار حافظ تنهاست :

ز شمشیر سر افشانش ظفر آنروز بدرخشید

که چون خورشید انجم سوز تنها بر هزاران زد .

تشابهات یار حافظ و گوته :

" جمال آسمانی "

ای شاهد قدسی که کشد بند نقابت

وی مرغ بهشتی که دهد دانه و آبت .

همچو گلبرگ تری هست وجود تو لطیف

همچو سرو چمن خلد سراپای تو خوش

شیوه و ناز تو شیرین خط و خال تو ملیح

چشم و ابروی تو زیبا قد و بالای تو خوش .

جان فدای دهنش باد که در باغ نظر

چمن آرای جهان خوشتر ازین غنچه نبست .

" تو چون مشکی که از هر جا گذری ، از خود نشانی گذاری "

" از خاکش بوی عشق میاید و تربتش پیام وفا میدهد " .

تا عاشقان به بوی نسیمش دهند جان

بگشود نافه ای و در آرزو ببست .

مگر تو شانه زدی زلف عنبر افشان را

که باد غالیه سا گشت و خاک عنبر بوست .

در مجلس ما عطر میامیز که ما را

هر لحظه ز گیسوی تو خوشبوی مشامست .

" بناز خرامان "

" سروی خرامان " .

سرو روان من چرا میل چمن نمی کند ؟

ننگرد دیگر به سرو اندر چمن

هر که دید آن سرو سیم اندام را .

" دلدار پاکیزه خو "

ای فروغ ماه حسن از روی رخشان شما

آب روی خوبی از چاه زنخدان شما .

گر من آلوده دامنم چه عجب

همه عالم گواه عصمت اوست .

" زیباروی " .

روی خوبست و کمال هنر و دامن پاک

لاجرم همت پاکان دو عالم با اوست

خال مشکین که بدان عارض گندم گون است

سر آن دانه که شد رهزن آدم با اوست .

آن ترک پری چهره که دوش از بر ما رفت

آیا چه خطا دید که از راه ختا رفت . 4

" با نوائی روحپرور " .

از چاشنی قند مگو هیچ و ز شکر

ز آنرو که مرا از لب شیرین تو کامست .

آنکه در طرز غزل نکته به حافظ آموخت

یار شیرین سخن نادره گفتار منست .

کنون که چشمه قند است لعل نوشینت

سخن بگوی وز طوطی شکر دریغ مدار .

" هر لحظه عیارانه به رنگی درمیآئی "

" جمال عابد فریب تو " .

دلم رمیده لولی وشیست شورانگیز

دروغ وعده و قتال وضع و رنگ آمیز .

" اعجاز عشق " .

نگاری چابکی شنگی کله دار

ظریفی مهوشی ترکی قباپوش .

" وقتیکه خدای را با اسما صدگانه اش بنامم در هر نامی ترا که آیت لطف و نشانه جمال ازلی اوئی ، نهفته خواهم دید "

روی تو مگر آئینه لطف الهیست

حقا که چنین است و درین روی و ریا نیست .

از رسوم شرع و حکمت با هزاران اختلاف

نکته ای هرگز نشد فوت از دل دانای تو .

" اگر هزاران نقاب تازه بر رخ افکنی ، ترا ای پریرو ، در هر نقاب خواهم شناخت ، و اگر هم حریر جادو بر سر کنی تا از دیدگان جهانیان پنهان مانی ، همچنان دیده بدیدار تو که در هیچ جا جز از روی ماهت نشان نمیبینم خواهم گشود " .

چو مستم کرده ای مستور منشین

چو نوشم داده ای زهرم منوشان .

ای غایب از نظر بخدا می سپارمت

جانم بسوختی و بدل دوست دارمت .

روی تو کس ندید و هزارت رقیب هست

در غنچه ای و هنوز صدت عندلیب هست .

گل مراد تو آنگه نقاب بگشاید

که خدمتش چو نسیم سحر توانی کرد .

معشوق چون نقاب ز رخ نمی کشد

هر کس حکایتی بتصور چرا کنند .

مردم درین فراق و در آن پرده راه نیست .

دل از من برد و روی از من نهان کرد

خدا را با که این بازی توان کرد

شب تنهائیم در قصد جان بود

خیالش لطفهای بیکران کرد .

معشوق چون نقاب ز رخ نمی کشد

هر کس حکایتی بتصور چرا کنند .

" تندخوئی را با عشوه گری درآمیخته اند و خنده بر لب و اشک در آستین دارند " . 5

ز چشم شوخ تو جان کی توان برد

که دایم با کمان اندر کمین است .

ترک عاشق کش من مست برون رفت امروز

تا دگر خون که از دیده روان خواهد بود .

ترک ما سوی کس نمینگرد

آه از این کبریا و جاه و جلال .

زلف او دامست و خالش دانه آن دام و من

بر امید دانه ای افتاده ام در دام دوست .

بتنگ چشمی آن ترک لشکری نازم

که حمله بر من درویش یک قبا آورد

فلک غلامی حافظ بطوع کند

که التجا بدر دولت شما آورد .

باز کش یکدم عنان ای ترک شهرآشوب من .

رسم عاشق کشی و شیوه شهرآشوبی

جامه ای بود که بر قامت او دوخته بود .

منزل یار :

منزل یار کجاست ؟

گوته نیز این سوال را داشت و در پی یافتن آن خانه بود :

" ... در این دشت خرم آسمان چنین کوهستان را تنگ دربرگرفته ...

در این پهن دشت که تا دیروز جولانگاه خداوند جنگ بود ، امروز گلهای سرخ شقایق و کوکنار کنار هم صف کشیده اند تا با جمال دلفریب خود دل رهگذران را ببرند . ایکاش همیشه بشر بجای تخم کین ، نهال این گلهای زیبا را در زمین بنشاند و همیشه چون امروز خورشید فروزان بر منظره ای چنین دلپذیر بتابد .

حافظا ، وقتیکه بیاد دلدار زیبا غزل میسرائی ، با چه لطفی از خاک کوی او سخن میگوئی ... ولی من سالهاست در سرزمینهای مه آلود شمالی غباری بچشم ندیده ام ؛ دلداری نیز در خانه خود را برویم نگشوده . اگر بارانی فرونبارد بوی کوی یار را از که خواهم شنید ؟

اما تو ، بی آنکه راه و رسم زاهدان ریائی پیشه کنی ، راز نیکبختی را آموخته و صوفیانه ره بسرچشمه سعادت برده ای ...

ای حافظ ، ای حامی بزرگوار ، ما همه در پی تو روانیم تا ما را با نغمه های دلپذیرت در نشیب و فراز زندگی راهبر باشی و از وادی خطر بسر منزل سعادت بری .

... عجب مدار اگر دیدار زیبا رخان ما را باشتیاق آرد و روحمان را بآستان جمال خداوندی بالا برد ، زیرا که چون بدیده ستایش در آنان نگریم ، بحقیقت در دل شاهکار آفرینش خدا را ستوده ایم .

همچون گوته راه سرزمین یار را از حافظ باید پرسید چرا که :

ما بدان مقصد عالی نتوانیم رسید

هم مگر پیش نهد لطف شما گامی چند .

و حافظ که بسیار از " منزل لیلی که خطرهاست درآن " صحبت می کند از زبان خود یار راه یافتن به آن منزل را منوط به آگهی از نور هدایت میداند :

دلا ز نور هدایت گر آگهی یابی

چو شمع خنده زنان ترک سر توانی کرد

گر این نصیحت شاهانه بشنوی حافظ

بشاهراه حقیقت گذر توانی کرد .

گر چه راهیست پر از بیم زما تا بر دوست

رفتن آسان بود ار واقف منزل باشی .

بر آستان تو مشکل توان رسید آری

عروج بر فلک سروری بدشواریست .

و اما منزل یار :

شهریست پر ظریفان وزهر طرف نگاری

یاران صلای عشق است گر می کنید کاری .

ای قصه بهشت ز کویت حکایتی

شرح جمال حور از رویت روایتی

انفاس عیسی از لب لعلت لطیفه ای

آب خضر زنوش لبانت کنایتی .

باغ بهشت و سایه طوبی و قصر حور

با خاک کوی دوست برابر نمی کنم .

از آنزمان که برین آستان نهادم روی

فراز مسند خورشید تکیه گاه منست .

ای قصر دلفروز که منزلگه انسی

یارب مکناد آفت ایام خرابت .

و عجبا که حافظ خود نیز در پی یافتن سرزمین یار بود :

ای نسیم سحر آرامگه یار کجاست

منزل آن مه عاشق کش عیار کجاست .

تو خود ای گوهر یکدانه کجائی آخر

کز غمت دیده مردم همه دریا باشد .

دیدن روی تو را دیده جان بین باید

وین کجا مرتبه چشم جهان بین منست .

مجال من همین باشد که پنهان عشق او ورزم

کنار و بوس و آغوشش چه گویم چون نخواهد شد .

بحاجب در خلوتسرای خاص بگو

فلان زگوشه نشینان خاک درگه ماست

بصورت از نظر ما اگر چه محجوب است

همیشه در نظر خاطر مرفه ماست

اگر بسالی حافظ دری زند بگشای

که سالهاست که مشتاق روی چون مه ماست .

چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت

شیوه جنات تجری تحتها الانهار داشت .

صبا اگر گذری افتدت بکشور دوست

بیار نفخه ای از گیسوی معتر دوست .

عزم دیدار تو دارد جان بر لب آمده .

هر ناله و فریاد که کردم نشنیدی

پیداست نگازرا که بلند است جنابت .

من که باشم در آن حرم که صبا

پرده دار حریم حرمت اوست .

و این ابیات شاید آخرین نشانه ها از کوی دلدار باشد که حافظ از آن سخن می گوید :

ای صبا گر بگذری بر ساحل رود ارس

بوسه زن بر خاک آن وادی و مشکین کن نفس

منزل سلمی که بادش هردم از ما صد سلام

پر صدای ساربانان بینی و بانگ جرس

محمل جانان ببوس آنگه بزاری عرضه دار 7

کز فراقت سوختم ای مهربان فریادرس .

آیا حافظ به سرزمین این یارفریادرس قدم گذاشته است ؟ آیا میداند کجاست ؟

یاد باد آنکه سر کوی توام منزل بود .

روزی شاید ، اما آنچه مهم تر است اینست که با آگاهی از آن منزل شاهانه دیگر زیستن در شهر و کاشانه خود برای حافظ و گوته همچون زندگی در زندان بوده است .

حافظ مینالد که :

دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت

رخت بربندم و تا ملک سلیمان بروم .

خرم آن روز کزین منزل ویران بروم

راحت جان طلبم وز پی جانان بروم .

معرفت نیست درین قوم خدا را سببی

تا برم گوهر خود را بخریدار دگر .

سخن دانی و خوش خوانی نمی ورزند در شیراز

بیا حافظ که تا خود را بملکی دیگر اندازیم .

ره نبردیم بمقصود خود اندر شیراز

خرم آنروز که حافظ ره بغداد کند .

ما آزموده ایم درین شهر بخت خویش

بیرون کشید باید ازین ورطه رخت خویش .

آب و هوای فارس عجب سفله پرورست

کو همرهی که خیمه ازین خاک برکنم .

و گوته نیز فریاد میزند :

" دل من پیوسته آرزوی پرواز دارد ، نه برای آنکه بسوی آسمان رود ، بلکه تا از دست خویش بگریزد . " ،،،

" ... از این دوزخ بگریز و آهنگ شرق دلپذیر کن ... "

چرا ؟

" بیهنران بانگ برداشته و حقیران بر مسندهای بزرگ نشسته اند . خدایا خشم خویش از ما بازستان ... " ،

" ... دلدادگان را بغداد دور نیست ... " ،

گوته نیز همچون حافظ از اطرافیانش گریزان است ، وقتی او در مورد حافظ می گوید : " ... حافظ ... مورد ملامت ظاهربینان خشک طبع است ... " درواقع خود را می گوید ، " من نیز بارها دل بدام گیسوان پرشکن دادم و سر در پای مهرویان فتنه گر نهادم . ای حافظ ، مگر نه دوستدار ترا سرنوشتی چون تو بایست بود ؟ " و چنین نیز هست ، صحبت با دیگرانی جز دلدار دل آزار است : " چون با جام خلوت گزینم ... بدانچه دلم میخواهد میاندیشم ... بی آنکه از مصاحبت نااهل غمی داشته باشم ... " و اینجاست که برای فرار از دست نااهلان گوته همانند حافظ سرزمینی دیگر را میجوید و چون نمی یابد آرزو دارد پس از مرگش به آن دست یابد : " ... برای خدا مردان نکو را لااقل پس از مرگشان بحال خود گذارید و بدیشان کاری مدارید ، که آنان خود ازین بابت بسی خرسندتر خواهند بود ... حافظ شیراز نیز همچو من از دست ریاکاران خودبین در رنج بود ... از دوستی آلمانها حاصلی بجز رنج نبردم ... " او نیز با آگاهی از منزل لیلی " ... مجنون ... " میشود و برای آرام کردن دل دیوانه اش فریاد میزند : " برای این دیوانه زنجیر آورید " و چون نیک مینگرد میبیند این زنجیر در پای همه دانایان هست : " چه روزگاریست ! دانایان همه در بندند ! " ، راستی چرا ؟ گوته جواب میدهد : " ... شهری که پر از حوریان و زیبا رخان باشد نیافتم ... " و چون نیافته جنون گرفته است ، از نظر او " ... مرغ روح در قفس تن زندانیست ... " آنچنان که حافظ می گوید :

حجاب چهره جان می شود غبار تنم

خوشا دمی که از آن چهره پرده برفکنم

چنین قفس نه سزای چو من خوش الحانیست

روم به گلشن رضوان که مرغ آن چمنم .

و این رفتن به منزل دلدار که آرامش و آزادی از قفس را به همراه دارد چگونه ممکن است ؟

حضوری گر همی خواهی ازو غایب مشو حافظ ...

و این او کیست که بی توجهش حضور میسر نمی شود ؟

حدیث از مطرب و می گو و راز دهر کمتر جو

که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معما را .

و این رازیست ، رازی که فقط با دلدار میتوان از آن سخن گفت :

رازی که بر غیر نگفتیم و نگوئیم

با دوست بگوئیم که او محرم راز است

شرح شکن زلف خم اندر خم جانان 8

کوته نتوان کرد که این قصه دراز است .

آری راز .

نه رازش می توان گفت با کس

نه کس را می توان دید با وی .

گوته نیز همانند حافظ راز بودن عشق بدلدار را فهمیده بود :

" ... این راز را پنهان دارم که در کنار آن چه دامی برای صید دل شیدا گسترده داری !... از این راز سخن نمیگویم ... گناه این پرده دری از من نیست ، از تست که چنین کرشمه میکنی و دل میبری . جمال تو همانقدر خطرناکست که زمرد زیباست ... ای دلبر من ، غزلهائی را که روزگاری در دشت و دمن برایت میسرودم اکنون درین دیوان فشرده و زندانی کرده ام ، زیرا که زمانه ناسازگارست ... " .

راز درون پرده ز رندان مست پرس

کاین حال نیست زاهد عالی مقام را

عنقا شکار کس نشود دام بازچین

کانجا همیشه باد بدستست دام را .

و وجود یار خود راز اصلی این قصه است که حافظ نیز بدنبال یافتن آن بود :

تو خود چه لعبتی ای شهسوار شیرین کار

که توسنی چو فلک رام تازیانه تست .

و این رازیست که بقول حافظ رند فاش شدنش مصلحت نیست :

مصلحت نیست که از پرده برون افتد راز

ورنه در مجلس رندان خبری نیست که نیست .

چرا مصلحت نیست :

افشای راز خلوتیان خواست کرد شمع

شکر خدا که سر دلش در زبان گرفت .

شاید یار نیز خود از راز چگونگی خویشتن بی خبر است :

میدهد هر کسش افسونی و معلوم نشد

که دل نازک او مایل افسانه کیست

یارب آن شاه وش ماه رخ زهره جبین

در یکتای که و گوهر یکدانه کیست .

تا غنچه خندانت دولت به که خواهد داد

ای شاخ گل رعنا از بهر که می روئی .

سخن در پرده می گویم چو گل از غنچه بیرون آی

که بیش از پنج روزی نیست حکم میرنوروزی .

حافظ افشای راز را مصلحت نمیداند و آنرا مساوی میداند با نزاعی بی فایده :

راز درون پرده چه داند فلک خموش

ای مدعی نزاع تو با پرده دار چیست .

غم حبیب نهان به ز گفت و گوی رقیب

که نیست سینه ارباب کینه محرم راز .

گوته نیز از افشای راز برای هر کسی ابا دارد و آنرا مصلحت نمیداند :

" ... ای نظامی شیرین سخن تو بهتر از همه پایان این راه دراز را دریافتی ؛ مگر نه گفتی که راز نگفتنی را بجز عشاقی که در کنار همند درنمیتوانند یافت ؟ "

تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی

گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش .

برای شنیدن راز باید عشق را شناخت که بی شناختن آن محرم راز نمیتوان بود .

نازپرورد تنعم نبرد راه بدوست

عاشقی شیوه رندان بلاکش باشد .

گوته گاه از اینکه نمی تواند به خواسته دل برسد و به منزل دلدار راه یابد گله می کند :

" حوری اینقد غمزه مکن ، اینهمه نیز مشکل مگیر . مرا اجازه دخول ده . مگر نه من در زندگی " بشر " بودم ، یعنی همه عمر خواه و ناخواه جهاد کردم ؟ ... مرا اجازه دخول ده ، و بیم آن مدار که در بروی نااهل گشوده باشی ... نمیخواهم چیزی از رازهای پنهان از تو بپرسم ... " ، گوته می خواهد بگوید دلدار اگر خود نخواهد از آن راز سر بمهر با کسی صحبت نخواهد کرد حتی با دوست و مرید و معشوق چرا که بیم فاش شدن درمیان است و بیم گم شدن صدف پنهان شده :

" ... گوهر عشق را که هنوز در دل داشتم بدزدید تا بدست تواش سپارد ...

... این یغماگر چیره دست کالای دلت را ربود مگر نه در عوض عشق ترا بمن ارزانی داشت ؟

اصلا چرا سخن از یغما میگوئی ؟ تو خود عشق خویش را برایگان بمن بخش تا شاد از آن باشم که خود دست بیغما گشوده ام !

شوخی مکن و از تنگدستی سخن مگوی . مگر نه گنج عشق گدایان را توانگر میکند ؟ " 9

گوته برخلاف حافظ که اگر دم از معامله با یار زند بیش از بخشش او نمی خواهد :

بکن معامله ای وین دل شکسته بخر

که با شکستگی ارزد بصد هزار درست

زبان مور به آصف درازگشت و رواست

که خواجه خاتم جم یاوه کرد و بازنجست

دلا طمع مبر از لطف بی نهایت دوست

چو لاف عشق زدی سر بباز چاپک و چست .

از دلدار می خواهد " ... حاتم طائی ... " شود و هر آنچه دارد را نثار او کند ، و این شاید همان رازیست که دلدار از آن بیم دارد : دزدی امانتی که در دست اوست ، و شاید نیز گم کردن آن :

" ... ناگهان حلقه ای زرین که بمن بخشیده بودی از انگشتم بلغزید و در دل امواج فرو رفت . " .

ترس دلدار صاحب صدف از اینست که دیگران ارزش آن گوهر یکدانه را نخواهند دانست و آنرا همردیف هر خاشاکی فرض خواهند کرد و این یعنی نابودی آن :

" مرواریدی که از دگر مرواریدها زیباتر و اصیلتر بود ، بگوهر فروش گفت : " اکنونکه مرا از صدف بدرآورده ای ، سینه درخشانم را سوراخ مکن و در کنار دیگر خواهران ناچیزم جای مده " . گوهری بدو گفت : " مرا ببخش ، زیرا که من اکنون جز در اندیشه سود خویش نتوانم بود . اگر با تو ستم نکنم و سینه سیمینت را نشکافم ، چسان گردن بندی شایسته سینه های سیمتنان توانم ساخت ؟ " .

و در حالت برعکس اگر گوهر یکدانه بدست صاحبش باشد او را توان آفرینشگری خواهد بخشید :

" ... عاشقان در جستجوی یکدیگرند و مشتاقانه خبر از هم میگیرند تا مگر روزی از نو بهم پیوندند و راه سراپرده ابدیت در پیش گیرند . دیگر برای خدا نیازی بآفرینش تازه نیست ، زیرا ازین پس مائیم که بنیروی عشق برای او جهان میآفرینیم . " .

عشق :

گوته می گوید : " ... بیمار عشقم ... " و حافظ این بیماری را سرود نامکرر هستی میداند :

یک قصه بیش نیست غم عشق وین عجب

کز هر زبان که می شنوم نامکرر است .

" در آرامش شبهای عشق که در آن نهال زندگی نشانده میشود و مشعل حیات دست بدست میگردد ... هر لحظه دل خود را در آرزوی مقامی بالاتر میبینی ... تا راز این نکته را درنیابی که : " بمیر تا زنده شوی " ، میهمان گمنامی در سرزمین ظلمت بیش نخواهی بود . "

" ای حافظ ، در آن دم که دست در خم زلفان یار دارم و گیسوان پرشکنش را حلقه حلقه میگشایم ، بیاد توام که سرحلقه عشقبازان جهانی ... "

" غم عشق در پی خانه ای خالی بود . "

" اگر بدانی که عشق یار چه شوری در دلم افکنده ، میدانی از کدام شراب خورده ام که چنین مستم ؟ "

هم گوته و هم حافظ عشق را برتر از سلطانی عالم میدانند :

که سلطانی عالم را طفیل عشق می بینم .

" شگفت مدار ، که این زن و شوی آسمانی را " سلطان " بآغوش هم افکنده است تا از آمیزش آنها نقشی شایسته مقام برگزیدگان و دلیران کشور خویش بسازد ... بیا و دستار بر سرم بند ... شاه عباس نیز بر تخت شاهی ایران که بزرگترین تخت عصر بود دستاری چنین آراسته بر سر نداشت ... بر گرد سرم بند ... تا ... خویش را همچو شاه عباس بزرگ خداوندگار جهان بینم ... سرداری جهانگیر و پیروز ... دلم میخواهد ملک تیمور را سراسر بتو بخشم و سپاه فزون از شمارش را بفرمان تو آرم . از " بدخش " برایت لعل گران فرستم و از کنار دریای خزر بارهای فیروزه ارمغانت کنم . میوه های " بخارا " را که از شیرینی بعسل طعنه میزنند بسویت گسیل دارم و بر کاغذ ابریشمین " سمرقند " اشعار دلکش نویسم و نثارت سازم ... از کشور برهمنان ، جامه های ابریشمینت ... چگونه بخاطر عشق تو بستر سیلابهای " سوملپور " را زیرورو کردم و خروارها سنگ و خاک و شن را برکنار زدم تا از درون آنها الماسهای درخشان برای تو بیاورم ... بلخ و بخارا و سمرقند را بخال هندویت میبخشم ... ای پادشاه ! میدانم که بدین بخششها رضا نخواهی داد زیرا که تاج بخشی فقط از گدایان کوی عشق ساخته است ... " .

( اینجا نیز اشاره ای لازم است :

برخلاف گوته که در دیوان خود بنام ایران اشاراتی دارد حافظ هیچ نامی از ایران در دیوان خود نمی برد و شاهان این سرزمین را اکثرا با لقب تورانشاه مینامد . و این دلایل خاص خود را دارد که در این مجال نمی گنجد . ) .

و اما عشق :

عشقبازی کار بازی نیست ایدل سر بباز

زانکه گوی عشق نتوان زد به چوگان هوس .

از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر

یادگاری که درین گنبد دوار بماند .

فرازوشیب بیابان عشق دام بلاست 10

کجاست شیردلی کز بلا نپرهیزد .

چو عاشق میشدم گفتم که بردم گوهر مقصود

ندانستم که این دریاچه موج خون فشان دارد .

سخن عشق نه آنست که آید بزبان .

راهیست راه عشق که هیچش کناره نیست

آنجا جز آنکه جان بسپارند چاره نیست .

شیر در بادیه عشق تو روباه شود

آه از این راه که در وی خطری نیست که نیست .

عجب علمیست علم هیات عشق

که چرخ هشتمش هفتم زمین است .

گوته نیز همانند حافظ اعتقاد دارد عشق با ناکامی همراه است : " ... مگر نه همیشه عشق گل و بلبل با ناکامی همراه بوده است ؟ " با این همه دست به سفری میزند همچون حافظ برای رسیدن به دلدار .

سفر :

" بیهوده غم نیک و بد مخور ... به سهمی که از زندگی داری خرسند باش و سفری را که بنامت نوشته اند خوشدلانه بپایان رسان ... " .

" ای حافظ ! درین سفر دورودراز ، در کوره راههای پرنشیب و فراز ، همه جا نغمه های آسمانی تو رفیق راه و تسلی بخش دل ماست ؛ مگرنه راهنمای ما هر شامگاهان با صدای دلکش بیتی چند از غزلهای شورانگیز تو میخواند تا اختران آسمان را بیدار کند و رهزنان کوه و دشت را بترساند ؟ "

" ای حافظ مقدس ! آرزو دارم که همه جا ، در سفر و حضر ، در گرمابه و میخانه با تو باشم ، و در آن هنگام که دلدار نقاب از رخ برمیکشد و با عطر گیسوان پرشکنش مشام جان را معطر می کند تنها بتو اندیشم تا در وصف جمال دلفریبش از سخنت الهام گیرم و از این وصف حوریان بهشت را برشک افکنم ! "

" ولی شاعر آزادانه براه خویش میرود و بیم آنرا که با این گناهکاران درآمیزد ندارد ، زیرا خود نیز از آن بیخبر است که چه میکند و همراه که میرود ، ودر آن دم که از عالم هشیاری پا بفراموشخانه دل میگذارد رو بکجا دارد .

تنها ناله های درون خود را بصورت کلماتی موزون بر ریگ بیابان نقش میزند تا دست باد آنها را بهرسو بپراکند و بگوش کسان رساند ، بی آنکه شاعر خود بداند که چه گفته است ، یا چیزی از آنچه گفته بیاد سپرده باشد . " .

گوته از حافظ می خواهد همچون خضر راهنمای او در این سفر پرخطر باشد ، خضری که راهنمای حافظ در سفرش بود :

قطع این مرحله بی همرهی خضر مکن

ظلماتست بترس از خطر گمراهی .

چرا که :

عشق کاریست که موقوف هدایت باشد .

بکوی عشق منه بی دلیل راه قدم .

طریق عشق پرآشوب و فتنه است ایدل .

طریق عشق طریقی عجب خطرناک است .

شب تارست و ره وادی ایمن در پیش

آتش طور کجا موعد دیدار کجاست .

ای صبا سوختگان بر سر ره منتظرند

گر از آن یار سفر کرده پیامی داری .

و خضر حافظ که همچون صبایی او را از دلدار خبر می آورد در سفر عاشقانه اش که بود :

برشکن کاکل ترکانه که در طالع تست

بخشش و کوشش خاقانی و چنگیزخانی

گرچه دوریم بیاد تو قدح می گیرم

بعد منزل نبود در سفر روحانی . 11

و عجبا که یار خود سفری است و به یکجا بند نمی شود :

دل گفت فروکش کنم این شهر ببویش

بیچاره ندانست که یارش سفری بود .

تعبیر رفت یار سفر کرده می رسد

ای کاج هر چه زودتر از در درآمدی .

آن سفر کرده که صد قافله دل همره اوست

هر کجا هست خدایا بسلامت دارش .

مطربا پرده بگردان و بزن راه عراق

که بدین راه بشد یار و ز ما یاد نکرد .

یاد باد آنکه ز ما وقت سفر یاد نکرد .

دلبر برفت و دلشدگان را خبر نکرد .

این مطرب از کجاست که ساز عراق ساخت

و آهنگ بازگشت براه حجاز کرد .

ای غایب از نظر که شدی همنشین دل .

ای غایب از نظر بخدا می سپارمت .

خاک ره آن یار سفرکرده بیارید

تا چشم جهان بین کنمش جای اقامت .

نشان یار سفر کرده از که پرسم باز

که هر چه گفت بر ید صبا پریشان گفت .

شربتی از لب لعلش نچشیدیم و برفت

روی مه پیکر او سیر ندیدیم و برفت .

مژده دادند که بر ما گذری خواهی کرد

نیت خیر مگردان که مبارک فالیست .

دلبرم عزم سفر کرد خدا را یاران

چکنم با دل مجروح که مرهم با اوست .

ز دست جور تو گفتم ز شهر خواهم رفت

به خنده گفت که حافظ برو که پای تو بست .

بازآی که بازآید عمر شده حافظ

هرچند که ناید باز تیری که بشد از دست .

و این سفر دلدار است که عاشق را پیر میکند و جوانی او را میگیرد .

پیری و جوانی :

دیدی دلا که آخر پیری و زهد و علم

با من چه کرد دیده معشوقه باز من .

گر چه پیرم تو شبی تنگ در آغوشم گیر .

خرد ز پیری من کی حساب برگیرد 12

که باز با صنمی طفل عشق می بازم .

قدح پر کن که من در دولت عشق

جوانبخت جوانم گر چه پیرم .

هر چند پیر و خسته دل و ناتوان شدم

هرگه که یاد روی تو کردم جوان شدم .

گفتم ز لعل نوش لبان پیر را چه سود

گفتا ببوسه شکرینش جوان کنند .

پیرانه سرم عشق جوانی بسر افتاد

وان رازکه در دل بنهفتم بدر افتاد .

آن شمع سرگرفته دگر چهره برفروخت

وین پیر سالخورده جوانی ز سر گرفت .

ایدل شباب رفت و نچیدی گلی ز عیش

پیرانه سر مکن هنری ننگ و نام را .

گوته نیز می گوید :

" ... در عین جوانی بلطف بر من سالخورده بنگری ... "

" ای پیر زنده دل ، از گذشت عمر افسرده مشو ؛ هرچند زمانه نیز موی ترا سپید کرده ، اما هنوز نیروی عشق که زاینده جوانیست از دلت بیرون نرفته است . "

گوته رازی را نیز برملا می کند :

" ... زیرا امروز پیرتر و جوانتر از همیشه ای . "

دلدار پیر شده است ؟

" زلیخا : آئینه بمن می گوید : " تو زیبائی " . ولی شما میگوئید : " روزی پیر خواهم شد " ! لااقل اکنون که زیبایم جمال خداوند را در چهره ام بستائید . "

صبحدم مرغ چمن با گل نوخاسته گفت

ناز کم کن که درین باغ بسی چون تو بشکفت

گل بخندید که از راست نرنجیم ولی

هیچ عاشق سخن سخت بمعشوق نگفت .

و بدینگونه است که حافظ و گوته علیرغم آگاهی از رنجش دلدار پیری را بیاد او می آورند .

" ... پیرزنان از کنج دکه ها رهگذر سالخورده را سلام گفتند و بیاد آن روزگارانم افکندند که هم سلام گوینده و هم سلام گیرنده جوان بودند و روئی شاداب داشتند " .

مگر نه اینکه دلدار را جاودانگیست تا آن روز که محشر برپا شود ؟

جاودانگی :

" اکنون ما با کشش جاودانی دلها از تو بهم پیوسته ایم ... "

دلا دائم گدای کوی او باش

به حکم آنکه دولت جاودان به .

در اوج ناز و نعمتی ای پادشاه حسن

یارب مباد تا بقیامت زوال تو .

بلا بگردد و کام هزارساله برآید .

قیاس کردم و آن چشم جاودانه مست

هزار ساحر چون سامریش در گله بود .

بتماشاگه زلفش دل حافظ روزی

شد که بازآید و جاوید گرفتار بماند .

و 13

که بندد طرف وصل از حسن شاهی

که با خود عشق بازد جاودانه .

غبار خط بپوشانید خورشید رخش یارب

بقای جاودانش ده که حسن جاودان دارد .

تو گر خواهی که جاویدان جهان یکسر بیارائی

صبا را گو که بردارد زمانی برقع از رویت .

هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد بعشق .

مگر گوته به این باور نرسیده است که عشق جاودانگی می آورد ؟

" دوران میزبانی ما تنها وقتی آغاز می شود که شما از پی آسایش جاوید پای بجهان ما نهاده باشید . "

" در زندگی جاوید باید تسلیم و رضا پیشه کرد ... "

بی شک هم حافظ و هم گوته راز جاودانگی دلدار را میدانسته اند و اگر از پیری و مرگ و فنا بر زبانشان سخنی رفته بدلیل این بوده که این جاودانگی این جهانیست ، همانی که احسان طبری آن را " آن جاویدان " مینامد ، " آنی " که دلدار باید داشته باشد تا لایق عشق ورزیدن شود :

شاهد آن نیست که موئی و میانی دارد

بنده طلعت آن باش که آنی دارد .

" ... میدانی که چند هزار سال است من و تو با تنهائی دلپذیر دمسازیم و دور از چشم اغیار در باغ بهشت عمر میگذرانیم ؟ "

این جهانی بودن جاودانگی غیر از جاودانگی محض است ، و چون اینجهانیست خصوصیات این جهان را با خود دارد .

جهان :

دنیا وفا ندارد ای نور هر دو دیده .

جهان پیرست و بی بنیاد ازین فرهاد کش فریاد

که کرد افسون و نیرنگش ملول از جان شیرینم .

جهان و کار جهان جمله هیچ بر هیچست .

بنشین بر لب جوی و گذر عمر ببین

کاین اشارت ز جهان گذران ما را بس .

جمیله ایست عروس جهان ولی هش دار

که این مخدره در عقد کس نمی آید .

ترا آن به که روی خود ز مشتاقان بپوشانی

که شادی جهانگیری غم لشکر نمی ارزد .

رهزن دهر نخفتست مشو ایمن ازو

اگر امروز نبردست که فردا ببرد .

مژگان تو تا تیغ جهانگیر برآورد

بس کشته دل زنده که بر یکدگر افتاد .

خوش عروسیست جهان از ره صورت لیکن

هر که پیوست بدو عمر خویش کاوین دادد .

زین قصه هفت گنبد افلاک پر صداست .

به چشم عقل درین رهگذر پرآشوب

جهان و کار جهان بی ثبات و بی محلست .

حافظا ترک جهان گفتن طریق خوشدلیست 14

تا نپنداری که احوال جهانداران خوشست .

مجو درستی عهد از جهان سست نهاد

که این عجوز عروس هزاردامادست .

گوته نیز همچون حافظ از این پیر هزاران ساله دلگرفته است :

" این پیر زال هرجائی که دنیایش نام است مرا نیز چون دیگران بفریفت . اول دینم را بربود و پس امیدم را بتاراج برد ، و آنگاه در پی دزدیدن عشقم برآمد ... اما من این بار فریب نخوردم . گنج عشقم را میان ساقی و دلدار تقسیم کردم ... " .

گوته برخلاف حافظ که شرقیست و اعمالش براساس احساس است غربی فکر می کند با دانش و منطق غرب جلو می رود و می گوید اگر چه دلدار و جهان دست در دست هم دارند و رندانه عمر معشوق میدزدند او هم رندی کرده و از عشق ساقی بی نصیب نمانده و لذت کافی را برده است . او دانش خود را می ستاید و حافظ برخلاف او عشق را بر آن ارجح میداند .

دانش :

" روح ... بنیروی اندیشه ره بسرچشمه ابدیت برد . "

" ... از سرچشمه دانش خویش جرعه ای بخشی ... "

" ... جوانان هشیارترند ... "

" ... خاموش اندیشان ... "

گوته اندیشه را انتخاب می کند تا راهنمای او در وادی عشق باشد ، حافظ اما با عقل و دانش و اندیشه کاری ندارد و با احساس خود جلو می رود :

طاق و رواق مدرسه و قال و قیل علم

در راه جام و ساقی مه رو نهاده ایم .

بس بگشتم که بپرسم سبب درد فراق

مفتی عقل درین مساله لایعقل بود .

نگار من که بمکتب نرفت و خط ننوشت

بغمزه مساله آموز صد مدرس شد .

بشوی اوراق اگر همدرس مایی

که علم عشق در دفتر نباشد .

بنده پیر مغانم که زجهلم برهاند .

ساقی بیار باده و با محتسب بگو

انکار ما مکن که چنین جام جم نداشت .

چیست این سقف بلند ساده بسیار نقش

زین معما هیچ دانا در جهان آگاه نیست .

آنکه در طرز غزل نکته بحافظ آموخت

یار شیرین سخن نادره گفتار منست .

ای که از دفتر عقل آیت عشق آموزی

ترسم این نکته به تحقیق ندانی دانست .

در خرابات بگوئید که هشیار کجاست .

خانه عقل مرا آتش میخانه بسوخت .

گوته هرچند غربی می اندیشد اما درآخر کار می بیند با اندیشه و علم نمیتوان از خطا دور بود :

" ... هر لحظه دستخوش خطایم ... "

و بدینسان دیوانه وار جان به آتش عشق می سپارد .

" این سخن مرا جز با عاقلان مگوئید ، زیرا عامیان بغیر نیشخند کاری نمیتوانند کرد . میخواهم زبان بستایش آن کس گشایم که درپی آتشی است تا خویشتن را پروانه وار در آن بسوزد . "

آتش :

آتش عشق و گوته :

" ... شعله مقدس آتش را همچنان درخشان نگاه دارند و راه را بر تیرگی اهریمنی ببندند ... "

" ... این گوی آتشین قبله وجود ما ... "

" ... هزاران گل سرخ ناشکفته بر سر آتش رفته ... "

" ... چه اندازه غنچه های نو رسیده که دنیائی از شور زندگی را در دل داشتند راه دیار مرگ گرفتند ... "

" آتش ... عشق نیز چون آتش است که پنهان نمیماند ... ولی آنچه از این دو دشوارتر پوشیده شود شعر شاعر است ... "

" ای حافظ ، همچنانکه جرقه ای برای آتش زدن و سوختن شهر امپراطوران کافیست ، از گفته شورانگیز تو چنان آتشی بر دلم نشسته که سراپای این شاعر آلمانی را در تب و تاب افکنده است . "

" عاشقان در تاریکی شب نیز راه کوی دلدار را گم نمیکنند . "

" شبانگاهان پنداشتم که ماه را بخواب میبینم ، ولی چون بیدار شدم خورشید طلوع کرد . "

" شمع را ندیده ای که در آتش خویش میسوزد تا نور بیفشاند ؟ "

" خورشید را بین که چسان عاشقانه در آغوش هلال جای دارد ! "

آتش عشق و حافظ :

در نهانخانه عشرت صنمی خوش دارم

کز سر زلف و رخش نعل در آتش دارم .

زین آتش نهفته که در سینه منست

خورشید شعله ایست که در آسمان گرفت .

از آن بدیرمغانم عزیز میدارند

که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست .

سینه از آتش دل در غم جانانه بسوخت

آتشی بود درین خانه که کاشانه بسوخت .

جانم از آتش مهر رخ جانانه بسوخت .

شراب خورده و خوی کرده میروی بچمن

که آب روی تو آتش در ارغوان انداخت .

با دل سنگینت آیا هیچ درگیرد شبی

آه آتش ناک و سوز سینه شبگیر ما .

حافظ معتقد است عشق دلدار اگرچه همچون آتش است اما همین آتش میتواند چراغ راهنمائی باشد برای پیدا کردن مسیر در بیابانها :

ز رقیب دیوسیرت بخدای خود پناهم

مگر آن شهاب ثاقب مددی دهد خدا را .

شب ظلمت و بیابان بکجا توان رسیدن

مگر آنکه شمع رویت برهم چراغ دارد .

در این شب سیاهم گم گشت راه مقصود

از گوشه ای برون آی ای کوکب هدایت .

در این شبهای ظلمانی که دیو و دد راهها را گرفته اند جز آتش عشق دلدار چه میتواند راهنما باشد ؟

دلبر و دیو :

پری نهفته رخ و دیو در کرشمه حسن

بسوخت دیده ز حیرت که این چه بوالعجبیست .

بر اهرمن نتابد انوار اسم اعظم

ملک آن تست و خاتم فرمای هر چه خواهی .

و 16

بصبر کوش تو ای دل که حق رها نکند

چنین عزیز نگینی بدست اهرمنی .

در راه عشق وسوسه اهرمن بسیست

پیش آی و گوش دل به پیام سروش کن .

چو اسم اعظمم باشد چه باک از اهرمن دارم .

دیو چو بیرون رود فرشته درآید .

اسم اعظم بکند کار خود ایدل خوش باش

که بتلبیس و حیل دیو مسلمان نشود .

اسم اعظم کار خود می کند و این از عدالت اوست :

" پس میان اسمائ صدگانه خداوند او را بنام " عادل " بستائیم . "

" خبردارید شیاطینی که در کوه و بیابان ، میان صخره ها و دیوارها کمین کرده اند تا شکار خویش را بچنگ آرند و یکسره بدوزخش کشانند ، در جمع رهگذران سراغ که میگیرند ؟ سراغ دروغگویان و بدطینتان . "

وقتی از حافظ و گوته سوال می شود این " اشباح شبانگاهی ... " چرا کمین کرده اند جوابمان می دهند :

دام سخت است مگر یار شود لطف خدا

ورنه آدم نبرد صرفه ز شیطان رجیم .

" اگر خواهی از رهزنان نیمه راه آسوده باشی ، زر و ایمان و مقصدت را از کسان پنهان دار . " و وقتی میپرسی این چگونه ممکن است هر دو جواب میدهند :

با " ... انگشتری زمردی ... " !!!

خاتم جم را بشارت ده بحسن خاتمت

کاسم اعظم کرد ازو کوتاه دست اهرمن .

انگشتری :

انگشتری سحرزائی که در دست یار است همانیست که بلا دور خواهد کرد و راه را روشن خواهد کرد :

گر چه شیرین دهنان پادشهانند ولی

او سلیمان زمانست که خاتم با اوست .

آن شد که بار منت ملاح بردمی

گوهر چو دست داد به دریا چه حاجتست .

دهان تنگ شیرینش مگر ملک سلیمان است

که نقش خاتم لعلش جهان زیر نگین دارد .

حافظ می گوید این انگشتری همان دل یار است که از هزار انگشتری که گاهی گم میشود کارسازتر است :

دلی که غیب نمایست و جام جم دارد

ز خاتمی که دمی گم شود چه غم دارد .

راستی چرا این انگشتر گاهگاهی گم می شود و فلسفه دزدیده شدن و گم شدن آن چیست ؟

حافظ رازی را در میان مینهد ، این راز در مورد خصوصیات دلدار است :

من آن نگین سلیمان بهیچ نستانم

که گاه گاه بر او دست اهرمن باشد

روا مدار خدایا که در حریم وصال

رقیب محرم و حرمان نصیب من باشد

همای گوی مفکن سایه شرف هرگز

در آن دیار که طوطی کم از زغن باشد

بیان شوق چه حاجت که سوز آتش دل

توان شناخت ز سوزی که در سخن باشد .

بقول خود حافظ از سوزی که در ابیات است میتوان به سوزش دل او پی برد ، یار گاهی !!! با رقیبان مینشیند :

من پیر سال و ماه نیم یار بیوفاست

بر من چو عمر می گذرد پیر از آن شدم .

مجمع خوبی و لطفست عذار چو مهش 17

لیکنش مهر و وفا نیست خدایا بدهش .

بی وفائی :

" خاک کوی یار شدم تا مگر سایه لطف بر سرم افکند . اما دلدار از کنارم گذشت و از سایه ای نیز دریغ کرد . "

این از بی توجهی دلدار گوته و این هم از بی وفائی یار حافظ :

می مخور با همه کس تا نخورم خون جگر .

یا وفا یا خبر وصل تو یا مرگ رقیب

بود آیا فلک زین دوسه کاری بکند .

غیرتم کشت که محبوب جهانی لیکن

روز و شب عربده با خلق خدا نتوان کرد .

من از این طالع شوریده برنجم ور نی

بهره مند از سر کویت دگری نیست که نیست .

دی میشد و گفتم صنما عهد بجای آر

گفتا غلطی خواجه درین عهد وفا نیست .

حالیا خانه برانداز دل و دین من است

تا در آغوش که می خسبد و همخانه کیست .

در شگفتم که درین مدت ایام فراق

برگرفتی ز حریفان دل و دل میدادت .

ببین که سیب زنخدان تو چه می گوید

هزار یوسف مصری فتاده در چه ماست .

بلطف خال و خط از عارفان ربودی دل

لطیفه های عجیب زیر دام و دانه تست .

گر از سلطان طمع کردم خطا بود

ور از دلبر وفا جستم جفا کرد .

البته حافظ خود نیز میداند که این دلدار رند با همه همچون اوست :

یارب به که شاید گفت این نکته که در عالم

رخساره به کس ننمود آن شاهد هرجائی .

و شاید به دلیل همین اخلاق یار باشد که گوته جسارت می کند و از حافظ می خواهد او را نیز به خلوت یارش گذر دهد تا شاید او نیز بخت خویش را بیازماید :

" حافظا ! بگذار دمی در بزم عشق تو نشینم تا مگر در آن هنگام که حلقه های زلف پرشکن دلدار را از هم میگشائی و بدست نسیم یغماگر میسپاری ، همچون تو پیشانی تابناکش را با دیدگانی ستایشگر بنگرم و از این دیدار آئینه دل راصفا بخشم ... سپس ، ای استاد ، ترا بنگرم که چون مرغ روحت در آسمان شوق بپرواز آید ... و آنگاه نیز که در عالم بیخودی ره بدنیای اسرار بری و خبر از جلوه ذات گیری ، ترا بینم که رندانه گوشه ای از پرده ئ راز را بالا زده ای تا نقطه عشق دل گوشه نشینان خون کند و مجملی از سر نهان از پرده برون افتد . "

و بیشک حافظ این رخصت را به او نداده است تا به حضور یارش دست یابد و این باعث شده گوته بدلیل عدم نزدیکی به او در شناخت یار حافظ اشتباهی را مرتکب شود :

" اما ، اگر دلبران دوران تو گیسوان بلند را بنرمی شانه میزدند و بر شانه میریختند ، امروز طره های زلف زیبارخان جنگی ما پر از چین و شکن است . "

" من خود از این شیوه نو بیشتر نگرانم ، زیرا که اگر دام کهن را از تارهای نازک تنیده بودند ، امروز دامگستران با زنجیرهای گران بمیدان آمده اند . "

حال آنکه دلداران زمان حافظ نیز جنگی بوده اند و خونریز :

مرا چشمیست خون افشان ز دست آن کمان ابرو

جهان بس فتنه خواهد دید از آن چشم و از آن ابرو .

و 18

در زلف چون کمندش ایدل مپیچ کانجا

سرها بریده بینی بیجرم و بی جنایت .

دوردار از خاک و خون دامن چو بر ما بگذری

کاندرین ره کشته بسیارند قربان شما .

فریب چشم تو صد فتنه در جهان انداخت .

البته لازم بذکر است دلدار حافظ اگر چه خونریز است اما جهانی را به سحر می گیرد نه با شمشیر :

ما ملک عافیت نه بلشگر گرفته ایم

ما تخت سلطنت نه ببازو گرفته ایم

تا سحر چشم یار چه بازی کند که باز

بنیاد بر کرشمه جادو نهاده ایم .

و اینجاست که با شاه شجاع ترک اینچنین سخن می گوید :

" در گیرودار میدانهای جنگ تو با ترکان و تتاران ، همه جا دعای خیر ما بصورت غزلهای دلنشین بدرقه راه تست ، زیرا که تا تو باشی ما را از گزند زمان باکی نیست . پس عمرت دراز و ملکت جاودان باد ! "

حافظ میداند شاه شجاع همچون دیگر شاهان این سرزمین ترک است اما گوته اشتباهی دیگر میکند و او را بجنگ ترکانی میفرستد که خود از آنهاست .

صبا از عشق من رمزی بگو با آن شه ترکان

که صد جمشید و کیخسرو غلام کمترین دارد .

( گفتیم که در چاپهای جدید اغلب بجای کلمه " ترکان " از کلمه " خوبان " استفاده می شود . ) .

شاید این جواب حافظ به درخواست گوته باشد که می خواست در کنار یار او بنشیند :

ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه توست

عرض خود میبری و زحمت ما میداری .

برو این دام بر مرغی دگرنه

که عنقا را بلند است آشیانه .

و اینگونه است که علیرغم تمامی تلاشی که گوته می کند تا خود را راهرو و تسلیم شده راه یار حافظ نشان دهد و در این تلاش حتی صلیب از گردن یار خود می کند و دور می اندازد نمی تواند به آن دلدار رند دست یابد :

" ... تو بر گردن سیمین خود بجای آنکه گردن بند مرا آویزی ، این صلیب ناخوشایند را آویخته ای ... " .

و حرمت اعتقاد یار نگه داشتن علیرغم تفاوتها یکی دیگر از نکته هاییست که گوته از حافظ و دلدارش نیاموخت .

عیسی دمی کجاست که احیای ما کند .

نغز گفت آن بت ترسا بچه باده پرست

شادی روی کسی خور که صفائی دارد .

همیشه وقت تو ای عیسی صبا خوش باد .

بار غمی که خاطر ما خسته کرده بود

عیسی دمی خدا بفرستاد و برگرفت .

وقت آن شیرین قلندر خوش که در اطوار سیر

ذکر تسبیح ملک در حلقه زنار داشت .

آنجا که کار صومعه جلوه می دهند

ناقوس دیر راهب و نام صلیب هست .

سایه قد تو بر قالبم ای عیسی دم

عکس روحیست که بر عظم رمیم افتادست .

با این همه هم حافظ و هم گوته بر دم غنیمت دانی در حضور دلدار اعتقادی مشابه دارند :

عشرت کنیم ورنه بحسرت کشندمان

روزی که رخت جان به جهانی دگر کشیم .

گفت آسان گیر بر خود کارها کز روی طبع

سخت می گیرد جهان بر مردمان سخت کوش .

ساقیا عشرت امروز بفردا مفکن 19

یا ز دیوان قضا خط امانی بمن آر .

هر وقت خوش که دست دهد مغتنم شمر

کس را واقف نیست که انجام کار چیست ؟

غم جهان مخور و پند من مبر از یاد

که این لطیفه عشقم ز رهروی یادست

رضا بداده بده وز جبین گره بگشای

که بر من و تو در اختیار نگشادست .

گوته نیز اینچنین دم را غنیمت میشمارد و از آن صحبت می کند :

" در آن دم بیاد آن افتادم که ما همه در هر مرحله از عمر خویش ، همچو حافظ شیراز در پی آنیم که دم غنیمت شماریم و از یاد گذشته نیز لذت بریم . "

" ... از این پس باید در هر مرحله از زندگی راه و رسم شاد بودن و نشاط اندوختن را بیاموخت ... ولی من این سعادت را جز در کنار حافظ شیراز نمییابم ... "

راستی گوته که هم سعدی را خوب میشناخته و هم نظامی را و هم دیگر شاعران پارسی سرا را چرا حافظ را برمیگزیند ؟

حافظ :

گوته در مورد حافظ می گوید : " .. کاش نی قلم من نیز چنین شکرافشانی تواند کرد ! " و " حافظا ، خویش را با تو برابر نهادن جز نشان دیوانگی نیست . ... تو آن کشتیی ... و من آن تخته پاره ام که بیخودانه سیلی خور اقیانوسم ... با این همه ... من نیز چون تو در سرزمینی غرق نور زیستم و عشق ورزیدم ... " .

و حافظ در مورد خویش چنین می سراید :

کس در جهان ندارد یک بنده همچو حافظ

زیرا که چون تو شاهی کس در جهان ندارد .

در دایره قسمت ما نقطه تسلیمیم

لطف آنچه تو اندیشی حکم آنچه تو فرمائی .

من ارچه حافظ شهرم جوی نمی ارزم

مگر تو از کرم خویش یار من باشی .

من اگر باده خورم چه کارم با کس

حافظ راز خود و عارف وقت خویشم .

فاش می گویم و از گفته خود دلشادم

بنده عشقم و از هر دو جهان آزادم .

حافظ بنده عشق بود ، بنده عشق دلداری که تمام عاشقان عالم خواهان بندگی اویند :

غلام چشم آن ترکم که در خواب خوش مستی

نگارین گلشنش رویست و مشکین سایبان ابرو .

خوشم آمد که سحر خسرو خاور میگفت

با همه پادشهی بنده تورانشاهم .

تورانشه خجسته که در من یزید فضل

شد منت مواهب او طوق گردنم .

او معامله با دلداری کرده که همه چیزش از اوست ، حتی سخنش ، چنانکه خود می گوید بازگویه گوی اوست ، و دلدار با زبانی با او سخن گفته که حافظ آنرا میفهمیده است :

یکیست ترکی و تازی درین معامله حافظ

حدیث عشق بیان کن بدان زبان که تو دانی .

گوته نیز خواهان بندگی چنین دلداری بود و این که دستش بدامان او رسید یا نه رازیست سر بمهر .

" طالع ، در خانه ات را بکوفت و تو ناغافلانه در برویش نگشودی . اما نگران مباش ، فرشته اقبال دلی مهربان دارد و بار دگر در خانه ات را خواهد کوفت . " .

قوت شاعره من سحر از فرط ملال

متنفر شده از بنده گریزان میرفت . 20

این دلدار گریزان از همچو حافظی آیا به بند کسی خو خواهد گرفت ؟

خیال روی تو در هر طریق همره ماست

نسیم موی تو پیوند جان آگه ماست

برغم مدعیانی که منع عشق کنند

جمال چهره تو حجت موجه ماست .

گر باد فتنه هر دو جهان را به هم زند