آداب و رسوم غنی آذربایجان در ماه آخر سال:از ؟ نمیدانم . یاشاسین.

ilin son ayin dəblər

ایلین سون آیی نین دبلری

آداب و رسوم غنی آذربایجان در ماه آخر سال

ایلین اون ایکینجی آیی موغانین چوخلو یئرلرینده، ایندی ده بایرام آیی bayram ayı آدلانیر. بو آیدا، دؤرد چرشنبه حیاتین دؤرد اؤنملی عنصرلری(سو،اود،یئل،تورپاق) ایله باغلانیب و اونلارا گؤره چئشیتلی دبلر، آیین لر و رسم لر دوزن له نیب.

مومکون دور کئچمیشده اودا،سوووا،یئله و تورپاغا سایقی، باشقا اینام و تاپینما اوستونده اولوب. زامان سوره سینده بو اینام و تاپینما یئرینی باشقالاری ایله دَییشسه ده، او قوه لره سایقی و اونلارلا باغلی دبلر، عادت-عنعنه لر اؤزونو اولدوغو کیمین یا بیر آز دییشیکلی بیچیمده ساخلامیشدیر. اؤرنک ایچین؛ آزربایجاندا ایسلامدان اؤنجه، قام- شامانلیق اینانجی ایله یاشایان تورکلر، اودو قوتسال سانیب و اونا تاپینیرمیشلار، او چاغلار بو ایناملا باغلی تورلو-تورلو دبلر، آیین لر و اینانج لار یارانیبدیر. آما ایندی بیزیم خالقین دینی، شامان دینی اولماسا دا، او چاغلاردا کی کیمین اودا تاپینماسالاردا، اونونلا باغلی دبلرین، آیین لرین هله ده ایزلری قالیر.

اسکی اینسانا تاپینماق ایلنجه دئییلدی. او آدام ایچین اؤلوم-دیریم سورونو ایدی. او بیرینی آختاریردی، یئنیلمز، گوجلو و قورویوجو و یارادان اولا و بو آدام یامان گونونده اونا سیغینا، یوخسا هئچ اولماسا اونون آجیغینا توتونمایا. اونا گؤره دوغال یارانیش دا هر بیر «نه»ده بو اؤزللیکلری گؤروردو، گؤزدن قاچیرماییب، اونا سیغینیردی.

یارانیشین فلسفه سینی بیلمه ین آدام، سیرلی بیر دونیا ایچینده اؤزونو آرخاسیز گؤروردو.دوغال گوج له رین، نده نینی و نه ایسته دیگینی بیلمیردی. ایلدیریم نییه شاخیر؟ قاسیرغا نییه قوپور؟ یئل ندن گوجلو اسیر؟ یئر نییه ترپه نیر؟ آلوو نییه یاشیل مئشه له ری و حیاتی یاندیریر؟ و.... اینسان بئله بیر اولان و اولای لارین ایچینده، اؤزونو قورویوب یاشاماغا چالیشیردی. بو قوووه له ری جانلی سانیردی. اونلارین بیر دیله گی وایسته گی اولماسینی دوشونوردو. اونا گؤره بیرینه یالواریردی، بیرینه بزه نیب اؤزونو گوجلو گؤسترمک ایسته ییردی، بیرینه قوربان کسیردی، بیرینه آیین-اویون قوروب تؤرن ساغلاییردی. و سونوندا بیرینه تاپینیردی.

ایلین سون آیین دا کی «هر بیر چارشنبه، طبیعتین بیرعنصری ایله علاقه لندیریلمیش و بئله لیکله اجدادلاریمیزین اسکی تصورلرینده ایل آخیری چرشنبه لر یارانیب، مقدس لشدیریلمیشدیر.

اسکی ایناملارا گؤره، بو چارشنبه لرین هر بیرینده طبیعتین دؤرد عنصروندن بیری دیریلمیش، بدیعی تفکورده انسان جیلدینده تصور ائدیلن هر بیر چارشنبه ایله باغلی خالق بؤیوک شنلیک و مراسیملر دوزلتمیشدیر.

میللی یادداشدا "ایل آخیر چارشنبه لر" کیمی یاشایان بو چارشنبه لرین هر بیری حاققیندا ائل آراسیندا بیر  بیریندن بویالی آیین، اعتقاد، اینانج، میف، افسانه و روایتلر یارانمیش، ابتدایی بدیعی تفکورون نمونه لری کیمی، اونلار (ایل آخیر چارشنبه لر) خالقین شفاهی یادداشیندا ابدیلیک یاشامیشدیر. ایل آخیر چارشنبه لرله باغلی بؤیوک بیر قیسم اسکی اعتقادلار، آداملاری چوخ پیس و ضررلی عادت و نیت لردن اوغورلوقدان، ریاکارلیقدان، اخلاقسیزلیقدان، تکبردن، پاخیللیقدان، باشقاسینین وارداتینا گؤز دیکمک دن چکیندیرمیش،اونو حلال زحمته چاغیرمیش، آداملاردا امه یه، توپراغا درین محبت آشیلامیشدیر. نوروز آیین و اعتقادلاریندا عدالته،خوشلوغا، رحمه بؤیوک احترام وار.»3

بوتونلوکده، ایلین سون چرشنبه لرینین هر بیری، آتا- بابالاریمیزین مین ایللر بویو یاشادیغی، قوتسال ایناملار و دویغولاری ایله باغلی اولدوغو اوچون، بوگون، اونلاری اؤز دونه نیمیز و کئچمیشیمیز کیمی بیلمه یه و قورویوب یاشاتماغا بورجلویوق.

کئچمیشده، دؤرد وارلیق دورت چرشنبه ده اؤزل بیچیمده، دب لر، رسم لر و آیین لر ایچینده آتا بابالاریمیزین اَلی ایله قوتلانیب یاشاسا دا، ایندی بو دبلر چوخ یئرده بوتونلوکله ایلین سون چرشنبه سینه توپلانیب و چوخ گؤزل سئوینج و شنلیک لر ایچینده یئرینه یئتیریلیر. (سون چاغلاردا اونودولماقدادیر) . دئمک اولار بعضی یئرلر ده اوچ چرشنبه –کول،گول،سونبول- آدی ایله ساخلانیلیر آما تورلو مراسیملر و شنلیکلر قورولمور.

AZARBAYJAN - The Land of fires

آذربایجان سرزمین آتش ها

آزربایگان اوتلار یوردی

آرتیق بیلگی آلماخ اوچون آردی نا گئدین...

چرشنبه دب لری

(سه شنبه) آرا گون-تک گونو ایلین سون چرشنبه آخشامی کهنه ایل بایرامی ساییلیر.بو آخشام چوخ قوتسال ساییلیر اونا گؤره تورلو-تورلو اینانجلار و دب لر یارانیب. بو گون آخشام چاغیندان باشلییاراق بو ایشلر گؤرولور:

-تونقال قالاماق: گون باتان چاغی تونقال یاندیریلیر و گنج-قوجا، اوشاق-بؤیوک، قیز-گلین، یانان تونقالین اوستوندن اویان-بویانا آتیلیب دئییللر:

آغیرلیغیم-بیغیرلیغیم بوردا قالاسان

دیش آغریم، باش آغریم بوردا قالاسان

آتیل-باتیل چرشنبه، باختیم آچیل چرشنبه

تونقال دان سونرا اوجا بیر یئرده، اؤرنک ایچین دامین اوستونده، یئددی قوما بیر اوووج قدری کول تؤکوللر اونلارا نئفت تؤکوب یئددیسینی ده یاناشی یاندیریللار.

-شار آتماق: قول بویدا بیر آغاجین باشینا چیت یوخسا پامبیق دولاییللار، اونو تئل(سیم)، یا قاتما ایله باغلاییللار. سونرا اونو نئفته باتیریب اود ووروللار، یانان شاری جاوان-جووانلار و یئنی یئتمه لر و اوشاقلار وار گوجو ایله گؤیه سیخیللار. شار سویونجا یا شام یئمه گینه قدر شار آتما داوام ائدیردی.

-نیت ائله مک: تونقالدان سونرا ائوه قاییدیللار. هر کیم اوره گینده بیر نیت توتور و بیر باشماق گؤتوروب گؤیه آتیر، باشماق آرخاسی اوستده یئره دوشسه ایسته گی یئرینه یئته جک. باشماق آغزی اوستده دوشر سه، ایسته گی گئرچک لَشمز.

بیرده، ایکی نلبکی قویوللار و نیت ائدیللر. ایکی نلبکینی بیر آدامین اؤنونه توتاللار، اودا بیرین گؤتورر. گؤتورولن نلبکی او اوره گینده توتدوغو اولارسا، نیتی یئرینه یئته جک، یوخسا یوخ.

بیرده نیت ائدن دن سونرا بیر یومورتانی گؤتوروب تندیرین گیلفه سینین قاباغیندا کوله باسدیریردیلار. یومورتانی شامنان سونرا یا چرشنبه گونو ائرته دن کولدن چیخاردیردیلار. یومورتانین اوستونه جیزیق (خط) دوشردیسه نیتی یئرینه یئته جک دئیردیلر، یوخسا یوخ.

بیرده نیت ائدن دن سونرا بیر داش آپاریب بللی یئره قویوللار. ساباح تئزدن گئدیب اوداشی گؤتوروب آلتینا باخیللار. جانلی بیر زاد او داشین آلتینا گیرمیش اولسا، ایستک یئرینه یئته جک.

بیر آیری نیت بئله دیر. اوچ-دؤرد قیز بیر یئره ییغیلیب هر بیری بیر بوغدا نیشانلاییب اود اوستده اولان ساجین یا لگه نین ایچینه آتیللار. هانکی بیرینین بوغداسی تئز چیرتدا سا او گلن ایل او واختا کیمین اَر ائوینه گئده جک.

بعضی آدام مسجیده گئدیب اوردا شمع یاندیریر، شمع سونا کیمین یاندیقدان سونرا اونون اَریمیش پی یی سیندن یارانان گؤرونتو نیت له باغلی اولسا دئییللر نیتی یئرینه یئته جک.

-قولاق آسدی: چرشنبه آخشامی هامی ائوه ییغیلدیقدان سونرا کیمسه اوره گینده بیر سؤز توتوب (نیت) سونرا چیخیر چؤله. قولاغلارینی بارماقلاری ایله توتور و گئدیر اؤز یوخسا ایته دیگی قونوم-قونشو قاپی-باجاسینین یانیندا قولاقلارینی آچیر. بیرینجی ائشیتدیگی سؤز نیتین یورومو-یوزومو اولور.

-قورشاق آتماق: چرشنبه آخشامی اوشقلار، یئنی یئتمه لر، گنج لر و بیر سؤزله ایسته ین لر، قورشاقلارینی گؤتوروب اوره گینده توتدوغو ائوه قورشاق آتماغا گئدیر. آدام قاپینی آچیب اؤزونو گؤرست مه دن قورشاغی ائوه آتیر. ائو یئه سی قورشاغا بیر آز پای-پوی باغلاییب قاپینی آچیب اونو چؤله قویور و قورشاق یئه سی اؤزونو گؤرست مه دن قورشاغینی گؤتوروب گئدیر. دامین اوستونده باجا اولاردی گؤرردین قورشاق آتماغا گلن، قورشاغی ایپله ائوه ساللادی. بو ایشه گؤره قورشاق آتماغا آرا بیر یئرلر ده شال ساللاما و دسمال آتدی دا دئییللر.

آرادا قیز سئون اوغلان، بیر ته هر قیز ائوینه خبر وئریردی قیزدان اؤتورو اورا قورشاق آتماغا گئده جک. بئله لیکله اوغلان تانینمیش شال-دسمالپاپاق یا باشقا بیر پارچا گتیریب قیز ائوینه آتار. قیزی اونونلا ائولندیرمه گه کؤنول وئرسه لر اونون پاپاغینی ساخلاللار یا شالینین دسمالینین دوگونونو آچیب بیر آز پای باغلاییب وئرللر.(بئله ائوله نن لر تانیییرام یاغنان بال کیمین کئچینیللر)

قیزی وئرمه گه کؤنول وئرمه سه لر، پاپاغی قایتارار، دسمالین/شالین/قورشاغین، دویونونو آچمادان بیر آز پای باغلاییب گئری وئررلر.

اولو شاعیریمیز رحمت لیک شهریار دئییر:

 

بایرامیدی گئجه قوشو اوخوردو

آداغلی قیز بَی جورابین توخوردو

هر کس شالین بیر باجادان سوخوردو

آی نه گؤزل قایدادی شال ساللاماق

بَی شالینا بایراملیغین باغلاماق

 

شال ایسته دیم من ده ائوده آغلادیم

بیر شال آلیب تئز بئلیمه باغلادیم

قولام گیله قاشدیم شالی ساللادیم

فاطما خالا منه جوراب باغلادی

خان ننه می یادا سالیب آغلادی

-قووورقا قووورماق: چرشنبه آخشامی گون باتان چاغی ساج آسیلیر و بوغدانین آرینیب- سئچیلمیشیندن گرکلی قدر قوورولور. اونونلا یاناشی اؤنجه دن سودا یا سوت ده ایسلانمیش آغ نوخود و لرگه ده قوورولور. قوورولان بوغدانین ایلکین گؤتوروب ائوین باشینا توولاییب سپیللر. اینانیللار بئله جه، برکت چوخالار. بو قوورولموش بوغدانی و نوخودو ائوده اولان باشقا بایرام یئمه لی لری ایله یاناشی بایرام آخشامی یئییرلر.

-دَیمه گه گئتمک: چرشنبه آخشامی قارداشلار باجیلارینا و آتالار قیزلارینا بایرام پایی آپاریللار. بیرده کیمین او ایلین ایچینده یاخین بیر آدامی اؤلوبسه، اونا قارا بایرام ساییلیر. اونا گؤره قوهوم و یاخینلار اونون یاسینی گؤتورمکدن اؤتورو "یاسداما" آدیندا بیر پایلا اونو گؤروشونه گئدیب دئییرلر: آلله رحمت ائله سین، آلله گلن گونله ریزی خئییر ائله سین.

-یومورتا اویونو: چرشنبه آخشامی بئش-آلتی آدام، هر بیری بیر یومورت قویور یئره. سونرا بیر تویوغو یومورتالارین اوستونه کیشلیییللر، تویوغ هانکی یومورتایا دیمدیک وورسا اونون یئه سی اودور و بوتون یومورتالاری گؤتورور.

-اوزوگ آتدی: قیز-گلینلر و آنا-باجیلار، چرشنبه آخشامی بیر ائوه توپلاشیللار. بیر جام سو قویوب اوستوه بیر آغ یایلیق اؤرتوللر. اورا ییغیلانلار، نیت ائدیب و اوزوکلرین چیخاردیب جامین ایچینه آتیللار. جام بیر آغ بیرچک آنانین یانینا قویولور. آغ بیرچگ آنا، اَلینی شالین آلتیندان جامین ایچینه سالیر و اوندا اولان اوزوکلری قاریشدیریر. بونونلا یاناشی اورداکی آغ بیرچگ آنالاردان بیری یا باشقاسی اونلارین ایذنی ایله بیر  ماهنی اوخویور. ماهنی قوتاران کیمین آغ بیرچگ آنا اَلینه گلن اوزوگو جامدان چیخاردیر. اوزوک کیمین اولورسا اوخونان ماهنی اونون اولور و او ماهنینین آنلامی او آدامین نیتینین یئرینه یئتیب-یئتمه مه سینی گؤرسه دیر. چیخان اوزوگون یئه سی ایستر سه آیریدان نیت ائدیب سووا آتا بیلیر. اویون ساعاتلارلا بئله سورولور.

بیری دئییر: یادیمدادیر کندده اولان چاغ اوزوک آتی اویناییردیلار، منده باخیردیم. بیر قیزین شانسینا بئله بیر ماهنی چیخدی:

تندیرده کوت وار

قاپیدا ایت وار

شَهَره گئتمه

باشیندا بیت وار

هامی تعجب له سوروشدولار نه نیت ائله میشدین؟ دئدی: نیت ائله میشدیم گؤروم شهره کؤچه جیییک.

اوزوگ آتدی دا چوخلو بو ماهنیلار اوخوناردی:

چلمبیر چای ایچینده

اوخلوووم یای ایچینده

مطلبین حصیل اولسون

بو گلن آی ایچینده

***

چلمبیر چایی نئینیر

اوخلوووم یایی نئینیر

مطلبین حاصیل اولسون

بو گلن آیی نئینیر

***

گولزارام اولام دَلی

دادمیزا یئتسین علی

اؤزگییه دئمَم بلی

سن گئد اوغلان من سنینم

***

آغ چادرامی یودوم چایدا

قیزیل گوللر آچان آیدا

گلمه لی سن گل بو آیدا

دونیا مالیندان نه فایدا

***

-سو اوستوندن آتلانماق: چرشنبه گونو واخلی دان دوروب هامی چایا دوغرو گئدیر. قیز-گلین، قوجا-جاوان، اوشاق-بؤیوک سحر تئزدن دوروب یاخینلیق دا اولان آرخ، چشمه یا چایین سویونون اوستوندن آتیلیللار. آتیلندا بئله دئییللر:

آزاریم-یئزاریم بوردا قالاسان

آغیرلیغیم-بیغیرلیغیم بوردا قالاسان

سونرا چای-بولاغین دورو سویی ایله،اَل-اوز لرینی یویوب سوندا دا کئچن ایلین بوتون آغری-آجیسی باسدیریلسین دئیه بیر داش چئویریب ائوه قاییدیللار.

بئله بیر گونده ائوینده یئر خسته سی اولان، خسته سینی، قوجا آدامی اولان قوجاسینی، کوک تویوغو اولان، تویوغونو گؤتوروب سو اوستوندن آتداندیرماغا گتیریردیلر.

ائله آدام اولوردو ائوینده اولان بوتون جانلی لاری(مال-داوارلارینی)، سو اوستوندن آتداندیریردی.

-تکه اویناتما دبی: تکه اویناتما چرشنبه لره باغلی دئییل، بایرام آیینین ایچینده اولدوغونا بوردا یازماق ایسته دیک.

«کئچی اونقونونا اینام چوخ تورک دیللی خالقلارین میفولوژی سینده ، افسانه وی ناغیللاریندا اؤز عکسینی تاپمیشدیر...کئچی تورک دیللی خالقلاردا یازین بلیرتیسیدیر. محض بونا گؤره ده بیر چوخ تورک دیللی خالقللاردا ، ائله جه ده آذرباجانلی لاردا کئچی یازی گتیرن گونشله ، اونون بلیرتیسی اودلا بیرگه یاد ائدیلیر...  یازین گلمه سی مراسیمینده یازی آچیقدان - آچیغا تمثیل ائدیر و  کئچی – یاز، قیشین بلیرتیسی کوسا ایله موباریزه آپاریر آذربایجانلی لا ردا «کوسا – کوسا» اویون – مراسیم تاماشاسی بئله بیر موباریزه یه حصر اولونموشدور.»7

 

تکه کئچینین ائرکه گینه دئییلیر. اونا بنزر بیر اویونجاق دوزلدیب و اؤزل بیچیمده اونا گئییم گئیدیریب، ساپ قوشوب بایراما بیر نئچه گون قالمیش تکه اویناتما دبی آدیلا اوینادیللار.

آرا-سیرا کندلر ده بایراما 3-4 گون قالمیش، تکه چیلر دوزلتدیکلری تکه نی گؤتوروب قاپی-قاپی گزه رک، شعر اوخویا-اوخویا ائولردن بایرام پایی دیله ییللر.

تکه چیلری بیر نئچه اوخودوقلاری شئعردن:

 

تکم-تکم آتداما

قول-قیچووی قاتداما

قاباغدان بایرام گلئی

گئدیب چؤلده اوتداما

 

بو منیم آختا تکم

بوینوندا نوختا تکم

گاه قول اولئی ساتیلئی

گاه چیخئی تاختا تکم

 

تکم آدی خئیره نیسه

جهره می قورار اوتورار

میسدیریغین ساللار اوتورار

ناهاری وورار اوتورار

 

اریسین داغلارین قاری

تؤکولسون چایلارا باری

بی یومورتدا نمه در قاری

وئر آلله اوغلوی ساخلاسین

ایمام کمندوی باغلاسین

 

تکم گئتدی خانلیغا

اوز قویدو یامانلیغا

اؤلدوردولر تکمی

آتدیلار سامانلیغا

 

تکه مین کندی واردی

کندین کمندی واردی

هر قاپیدا اویناسا

بی نلبکی قندی واردی

 

هورندی آی هورندی

یوک دیبینه سورندی

آلله اوغلوی ساخلاسین

تکمی یولا سال ایندی

 

جناب جبرییل نامه گتیردی

گتیرجگین پئیغمبره یئتیردی

بیر نئچه مستب ده دینه گتیردی

نئچه سینده جهنمه یئتیردی

 

آیدا-ایلده بو بایرامی دییَللر

خونچالارا نوغول-نابات دوزللر

بیریسی وار کوردی تومان گییَللر

بیریسی وار یاشیل تومان گییَللر

 

آیوز-ایلوز-گونوز-هفتوز موبارک

سیزون بو تزه بایراموز موبارک

 

سرتیم ؟؟؟؟؟؟؟  گؤی آتی

قولیندا وار قیزیل ساهاتی

بی لر-خانلار وئرون بیزیم باراتی

آیوز-ایلوز-گونوز-هفتوز موبارک

سیزون بو تزه بایراموز موبارک

 

گلون چیخای بو داغلارین دوزینه

کولی سپگ بئنامازین گؤزینه

 

گل- گل ای من حسرتم دیلداره نوروز بایرامی

اینتیظارم یار چیخا سئیرانه نوروز بایرامی

سن قدم سن، سن قدم باس بو گؤزوم اوسته بو گون

صبریدن ائتدین منی، من اولموشام چوخ سرنیگون

نه مودتدور گؤرمورم حالیم پریشاندور زبون

بو دواسیز دردیمه بیر چاره نوروز بایرامی

 

گلدی نوروز بایرامی آچیلدی گوللر- لاله لر

زب-زبون اولدی چمنلر بولبول ائیلر ناله لر

آی آغا نوروزووی الله موبارک ائیله سون

بو گلن بایراما جن ائووزی آباد ائیله سون

 

جانابی جبراییل تاختا چیخاجاق

یئزیدون بوینونا نوخدا ووراجاق

سو یئرینه شیرین شربت آخاجاق

آی آغا نوروزووی الله موبارک ائیله سون

بو گلن بایراما جن ائووزی آباد ائیله سون

سون اولاراق بیر سؤزو بئله دئییم؛ من بایراملار لا ایلگیلی "نوروز" آدینی بؤیویوب بیتیک اوخودوقدان سونرا گؤرموشم. یوخسا موغانین بیر بوجاغی اولان یاشادیغیم یئرده بو بؤیوک بایرام «ایل بایرامی» آدی ایله تانینیر. چرشنبه آخشامینا«کؤهنه ایلین بایرامی» و یئنی ایلین بیرینجی گونونه «تزه ایلین بایرامی» دئییلیر. ایندی (سیزده به در) ده گزمه گه چیخیلسا، اوندا بورالاردا یئنی ایلین بیرینجی گونو، یئنی ایل بایرامیندا، هامی اؤز گؤزل-گؤیچک یئییب-ایچمه له رینی توپلاییب آییله اؤیه له ری ایله بیرلیکده «سئیره» چیخیردیلار.

 اورتا یاشلی و یاشلی لاریمیزین «سئیره» چیخما گونو یئدیک لری «مامپاز» و«قنفید» و باشقا- باشقا بایرام شیرنی لرینین شیرینلیگینی، من بیله نی، هر گون (سیزده به در) اولا اونوتدورا بیلمز.  یئنی نسیل ده او شیرینلیکلر دن داد آلیب اؤزونه قاییتمالی اولاجاق.